Boris Jeltsin heeft op oudejaarsdag de macht overgedragen aan zijn premier Vladimir Poetin. Jeltsins rol als sloper van de Sovjet-Unie en van het communistische staatsbestel is moeilijk te overschatten. Maar talent voor democratie had tsaar Boris niet.

Borstelig bewenkbrauwde bejaarden met bontmuts die, schier scheefhangend van de medailles op hun dikke overjassen, vanaf het Kremlin stram en beverig de massa groetten – dat is het beeld dat ons is bijgebleven van oude sovjetbonzen als Leonid Brezjnev en Konstantin Tsjernenko. Boris Jeltsin, de eerste verkozen president van Rusland, de man die meer dan wie ook het postcommunistische ‘democratische’ Rusland belichaamt, is de laatste jaren steeds meer gaan lijken op deze leiders, die hij zelf zo heeft veracht: ziek, zwak, verward. Al wordt hij volgende maand pas 69, hij lijkt al een hele poos meer op zijn plaats in een zonnige instelling dan aan het hoofd van het grootste land ter wereld.

En toch heeft deze enigszins pathetisch geworden figuur een moeilijk te overschatten rol gespeeld in het opdoeken van het communistische staatsbestel en de ontmanteling van de oude Sovjet-Unie. Hij was de luis in de pels van Mikhail Gorbatsjov. De twee konden ten slotte elkaars bloed wel drinken, maar ze zijn complementair geweest: de voorzichtige tegenover de onstuimige, de denker tegenover de doener, de twijfelende intellectueel tegenover de brutale volksmenner (al vloekt hij nooit).

Het is Boris Nikolajevitsj Jeltsin, op 1 februari 1931 geboren in de industriestad Sverdlovsk, in de Oeral, niet allemaal zomaar in de schoot geworpen. Zijn kinderjaren bracht Boris door op een bouwplaats in Perm, in het noorden van de Oeral. Hij woonde er met zijn familie in een barak van twintig kamers, die ze deelden met negentien andere families: één kamer per gezin. Bij de Jeltsins betekende dat Boris, zijn ouders, zijn broer, zijn zus, en de geit. Honger was op de bouwplaats geen abstract begrip.

Gelukkig voor hem had de jonge Jeltsin een goed stel hersens en kon hij doorstuderen. Aan de technische hogeschool van Sverdlovsk behaalde hij op zijn sloffen het ingenieursdiploma. Een baan in de bouw was daarvan het logische vervolg: tussen 1955 en 1968 leidde hij verschillende grote bouwprojecten.

Op zijn dertigste was hij ook lid geworden van de communistische partij. Zijn grote inzet en een onberispelijke staat van dienst (wat ook wil zeggen: trouwe uitvoering van de oekazen uit Moskou) leverden hem in 1976 het eerste-secretarisschap van de partij in Sverdlovsk op. In die positie ontpopte hij zich tot een hervormer.

In 1985 haalde de nieuwe partijleider van de Sovjet-Unie, Mikhail Gorbatsjov, Jeltsin naar Moskou en maakte hem eerste secretaris van de Communistische Partij in de hoofdstad, wat toen zo ongeveer overeenkwam met de post van burgemeester. Een jaar later werd Jeltsin ook opgenomen in het Politbureau, het interne uitvoerende orgaan van de CP.

In Moskou toonde Jeltsin al snel zijn lef. Kort na zijn aanstelling hield hij grote schoonmaak in het corrupte ambtenarenapparaat van de stad: honderden functionarissen vlogen eruit. Hij voerde in hoogsteigen persoon inspecties uit in winkels en bedrijven. In een jaar tijd daagde Jeltsin naar eigen zeggen achthonderd mensen voor de rechter. Zijn strijd tegen de corruptie maakte hem erg populair bij de Moskouse bevolking. Hij deed er ook alles aan om als een van hen te worden beschouwd: zijn Zil-limousine aan de kant laten en met bus en metro de stad doorkruisen; tijdens onverwachte fabrieksbezoeken de gewone arbeiders aanspreken; een praatje maken met de huisvrouwen op de groentemarkt en er ook voor zorgen dat ze weer verse groente konden kopen, wat een al te logge bureaucratie jarenlang onmogelijk had gemaakt. Zelfs wie niet hield van zijn opvliegende en autoritaire karakter, moest erkennen dat hij keihard werkte en volstrekt onomkoopbaar was.

VERNEDERING

In 1987 kwam Jeltsin voor het eerst in aanvaring met Gorbatsjov. Jeltsin werd ongedurig: drie jaar na het begin van de perestrojka zag hij nog geen enkel concreet resultaat. Het concept van de hervormingen bleek theoretisch onvoldoende uitgewerkt, zo schreef Jeltsin later in zijn autobiografie Getuigenissen van een opposant (1990). Perestrojka “had veel weg van een wervingsactie met nieuwe, klinkende leuzen en oproepen” – maar ook niet meer dan dat. Maar kritiek uiten was ook ten tijde van Gorbatsjov geen gangbare praktijk. Tijdens een vergadering van het Politbureau ter voorbereiding van de viering van 70 jaar Russische revolutie kon Jeltsin zijn mond niet langer houden. Hij maakte niet minder dan twintig kritische opmerkingen – onder meer verweet hij Gorbatsjov getreuzel en halve maatregelen en ook viel hij het partijapparaat aan.

Een maand later werd Jeltsin uit zijn functies ontzet. Gorbatsjov noemde de bemerkingen van Jeltsin “een kleinburgerlijke uitbarsting”. Hij beschuldigde hem ervan zijn persoonlijke ambities boven de belangen van de partij te stellen en van politieke immaturiteit blijk te hebben gegeven. Jeltsin, die op dat ogenblik behandeld werd wegens hartklachten, werd uit het ziekenhuis ontboden om, doodziek, in een publieke zitting van het Politbureau zijn ontslag aan te horen. Deze vernedering zou hij nooit vergeten.

Toen op 26 maart 1989 de eerste parlementsverkiezingen plaatsvonden waarbij verschillende kandidaten om één plaats konden dingen, greep Jeltsin de kans voor zijn comeback. Hij behaalde een eclatante overwinning: negentig procent van de stemmen. Gorbatsjov en het conservatieve communistische establishment probeerden hem nog te weren uit de Opperste Sovjet. Maar nadat meer dan 20.000 aanhangers twee dagen lang voor hem hadden betoogd in de straten van Moskou, moesten ze hun verzet opgeven.

DE POPULAIRE UNDERDOG

Nauwelijks tot volksvertegenwoordiger verkozen, begon Jeltsin Gorbatsjov opnieuw het vuur na aan de schenen te leggen. Hij vroeg een balans van de voorbije vier jaar en stelde voor jaarlijks een referendum te houden over het beleid van de president, die hij te machtig vond. Daarnaast wilde hij alle onwettige privileges van de nomenklatoera – ook Gorbatsjov beschikte over de nodige datsja’s – afschaffen en het woord zelf gewoon uit het woordenboek schrappen.

Zijn politieke tegenstanders lieten geen middel ongebruikt om hem in diskrediet te brengen. Ze stuurden verhalen over depressieve buien en zogenaamde zelfmoordpogingen de wereld in, en vooral natuurlijk over zijn drankmisbruik – “voor Jeltsin is Amerika één groot festival, één bar van 5000 kilometer lang”, luidde het verslag van Jeltsins eerste reis naar de VS in de Pravda. Maar hoe meer hij door de gevestigde orde werd aangevallen, hoe populairder hij, de eeuwige underdog, werd bij de gewone Rus.

Vanaf 1990 trok Jeltsin de Russische kaart. Hij liet zich verkiezen in het parlement van de Russische Federatie. Een jaar later werd hij de eerste bij algemeen stemrecht verkozen president van het ondertussen onafhankelijk geworden Rusland. Het bezorgde hem een legitimiteit die geen enkele sovjetleider, ook Gorbatsjov niet, ooit had bezeten. Even probeerden de twee hervormingsgezinde presidenten nog samen te werken, maar toen Gorbatsjov onder druk van de conservatieven het vijfhonderddagenplan voor de invoering van de markteconomie toch weer sterk afzwakte, laaide de strijd opnieuw in alle hevigheid op. Jeltsin liet zijn Russische wetten prevaleren op die van de Sovjet-Unie, dreigde met de oprichting van een eigen leger en eiste zelfs het ontslag van Gorbatsjov.

Maar toen op 19 augustus 1991 conservatieve communisten een staatsgreep pleegden, twijfelde Jeltsin geen ogenblik om zijn rivaal te hulp te snellen. Jeltsin die bovenop een tank voor het Witte Huis (het Russische parlementsgebouw) het verzet tegen de coupplegers aanvoert: het beeld ging de wereld rond.

Door zijn moedige optreden werd het enfant terrible van de Russische/sovjet-politiek in één klap de machtigste man van het land. Natuurlijk kon hij het niet laten Gorbatsjov met de neus op de feiten te drukken. Jeltsin dwong hem onder het oog van de tv-camera’s in het Russische parlement de communistische partij – waarin Gorbatsjov altijd was blijven geloven – te ontbinden.

Met de mislukte coup was het einde van de USSR definitief ingeluid. Nog voor het jaar om was, hadden alle deelrepublieken zich onafhankelijk verklaard en was de Sovjet-Unie vervangen door een erg losse Gemeenschap van Onafhankelijke Staten (GOS). Rusland nam de belangrijkste bevoegdheden over van de voormalige USSR, zoals de controle over de atoomraketten, en Gorbatsjov ging met pensioen.

GEEN TALENT VOOR DEMOCRATIE

Boris Jeltsin begon aan zijn tweede leven: dat van (absolute) machthebber. Snel zou blijken dat de leider van de democratiseringsbeweging zelf bijzonder weinig talent voor democratie bezat. Ontstuimig als altijd liet hij een draconisch hervormingsprogramma opstellen, dat de toch al vermolmde Russische economie helemaal in de vernieling zou draaien. Privatiseringen leidden tot massale werkloosheid, de prijsstijgingen stortten miljoenen Russen in de armoede.

Ondertussen wisten enkele uitgekookte zakenlieden de hand te leggen op de lekkere brokken van de voormalige sovjeteconomie: ze werden schatrijk en kregen ook een stevige vinger in de pap binnen de muren van het Kremlin. Eerder dan de democratische welvaartsstaat, die Jeltsin de Russen had beloofd, ontwikkelde zich een gangsterkapitalisme waarin de politieke top, de economische elite en de georganiseerde misdaad dezelfde belangen te verdedigen hadden.

Wanneer het conservatieve parlement, dat Jeltsin speciale volmachten had gegeven om het staatsbestel te hervormen, zich tegen Jeltsins ‘schoktherapie’ begon te verzetten, kon de Russische president maar één oplossing bedenken: het parlement ontbinden. Dat deed hij in september 1993. Maar de afgevaardigden gaven zich niet zomaar gewonnen: ze barricadeerden zich in het Witte Huis. Weer zag Jeltsin maar één oplossing: hij liet het Witte Huis, dat hij twee jaar eerder nog met eigen lijf en leden had beschermd, beschieten. Meer dan honderd mensen kwamen daarbij om.

Van de algehele verwarring maakte hij gebruik om gauw een nieuwe grondwet door te drukken, waardoor hij zo goed als onafzetbaar werd. De president beschikte voortaan over zeer uitgebreide bevoegdheden, het parlement kreeg nog slechts een consultatieve rol toebedeeld. Tsaar Boris was aangetreden.

Jeltsin, ooit een volkstribuun eerste klas, sloot zich steeds meer op in het Kremlin. Zijn gezondheid speelde hem steeds meer parten, hij kreeg depressies en kon steeds minder van de fles blijven. Soms verdween hij weken van het toneel. Zijn ‘omgeving’ kreeg hem steeds meer in haar greep. Om zijn populariteit op te vijzelen – oorlog versterkt altijd het nationaal gevoel -, lanceerde hij het eerste offensief tegen de Tsjetsjeense opstandelingen. De hele operatie werd een ramp: twintig maanden en tachtigduizend doden later moest Moskou zijn nederlaag erkennen.

Maar hoewel hij door de eerste Tsjetsjeense oorlog voorgoed alle krediet verloor bij de Russische bevolking, wist hij zich tijdens het conflict te laten herverkiezen: hij was immers het enige alternatief voor een terugkeer van de communisten – tot op heden vormen die nog steeds de grootste fractie in het Russische parlement.

De verkiezingscampagne deed zijn al wankele gezondheid geen goed: achteraf bleek dat hij twee hartinfarcten had overleefd en dringend vijf overbruggingen moest krijgen. Zo was al bij de aanvang van zijn tweede ambtstermijn de vraag die op ieders lippen lag: haalt de president het jaar 2000? Nauwelijks, dus. De voorbije jaren sleepte Jeltsin zich van maagzweer naar longontsteking, van longontsteking naar rugpijn, van rugpijn naar hartklachten. Hoe vaak werd hij opgenomen in het ziekenhuis? Hoe vaak moest hij thuis het bed houden? De laatste maanden reed bij ieder presidentieel uitje een ambulance met reanimatieapparatuur aan boord mee. Ook zijn geestesvermogens waren niet meer wat ze ooit geweest moeten zijn – zo suggereerde hij onlangs dat Duitsland over kernraketten beschikt.

Van beleid voeren kwam de laatste jaren helemaal niets meer in huis. Het land werd steeds stuurlozer en de Russen keerden zich volledig af van de politiek. Ontstond er een acute crisis of werd een regeringsleider te populair, dan stuurde Jeltsin hem de laan uit en benoemde een nieuwe: de afgelopen twee jaar versleet hij vijf premiers. Tot zelfs de corrupte coterie rond de president inzag dat het zo niet verder kon. Ook om hun eigen belangen veilig te stellen, moest er een nieuwe sterke man worden gevonden. Sinds 31 december kennen we zijn naam: Vladimir Poetin.

Najna Jeltsin heeft, zo is te lezen in de Russische kranten, al een makkelijk zittende sjamberloek voor haar man gekocht, nu Boris eindelijk niet meer naar kantoor moet.

Christine Albers

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content