Han Renard

Op 12 september 1943 werd de fascistische dictator Benito Mussolini door een Duitse commando-eenheid uit zijn superveilig gewaande gevangenis in de Italiaanse Abruzzen bevrijd. Voor de Duitse propagandamachine was deze stunt een opsteker van formaat.

Het geallieerde kamp reageerde met ontzetting op de bevrijding van Benito Mussolini. Al kon enige bewondering ook niet worden weggestoken. Want Mussolini werd bevrijd uit wat toen doorging voor ‘de veiligste gevangenis ter wereld’: een skihotel op 2212 meter hoogte in het Gran Sasso-massief. De in ongenade gevallen Duce werd er door de eigen Italiaanse legerstaf in het geheim gevangen gehouden. Voor deze succesvolle tour de force kreeg nadien vooral SS-commandant Otto Skorzeny veel lof toegezwaaid, hoewel het aandeel van de parachutisten van de Duitse luchtmacht in de hele operatie zeker niet gering was. Maar voor propagandadoeleinden was het beter om de flamboyante durfal Otto Skorzeny de glansrol in het stuk te laten spelen.

De Gran Sasso-bergketen – Gran Sasso betekent grote steen – ligt in de Abruzzen, een ruwe, dunbevolkte streek, 150 kilometer ten noordoosten van Rome. De hoge pieken van de keten zijn de Corno Grande (2912 meter) en de Corno Piccolo (2655 meter). Met de Calderone (2679 meter) heeft het Gran Sasso-massief ook de meest zuidelijke gletsjer van Europa.

Op 2200 meter, verscholen tussen de rotsen, bevindt zich het luxueuze skihotel Campo Imperatore, de plek waar de Duce tussen 28 augustus en 12 september 1943, bewaakt door 200 zwaar bewapende carabinieri, aan het oog van de wereld werd onttrokken. In de oorlogsjaren was het hotel alleen bereikbaar via de kabelbaan, die vertrekt in het dorpje Assergi. Het was Mussolini zelf die begin jaren ’30 de opdracht gaf voor de bouw van dit typisch modernistische bouwwerk. Uit de lucht bekeken heeft het de vorm van een D, de D van Duce.

Vandaag is het hotel ook per auto bereikbaar. Vanuit de bewoonde wereld is het veertig kilometer stijgen en kronkelen, door de prachtige, verlaten hoogte van Campo Imperatore. De dag dat wij arriveren hangt er een dichte mist boven de Gran Sasso. Boven, bij het hotel, zie je geen hand voor je ogen. Binnen is het rustig. De riante eetzaal is zo goed als leeg.

Van de kamer waar de Duce zijn gevangenschap doorbracht is een museum gemaakt. De vrees dat je belangstelling als sympathie voor het neofascisme wordt geïnterpreteerd, blijkt ongegrond. De meeste Italianen zitten niet echt met een tweedewereldoorlogscomplex opgescheept. Toch kijkt de vrouw aan de receptie wat verbouwereerd als we vragen of de kamer ook verhuurd wordt. ‘È un museo’ zegt ze nadrukkelijk, bijna staccato. Het zou toch kunnen dat een nostalgische inborst een droom in vervulling ziet gaan als hij kan overnachten in het bed van de peetvader van het fascisme? Na wat aandringen zegt ze zuinig dat er onder de bezoekers mensen mét en mensen zónder nostalgie zijn. ‘Ma è un museo,’ bijt ze ons nog eens toe.

We krijgen de sleutel mee. De tweede verdieping moeten we hebben, kamer 220. De kamer bestaat uit een studeerruimte, een slaapkamer en een badkamer. Het bed is mooi opgemaakt, al lijken de lakens eerder uit het jaar 2001 dan uit 1943 te komen. Veel museum tref je hier in ieder geval niet aan. Aan de muren hangen wat propagandafoto’s van de bevrijding – kopieën, ook op posterformaat, zijn te koop bij de receptie – en centraal opgesteld: de vergulde kop van de Duce. Over het hoe en het waarom van 12 september 1943 wordt een mens hier niet veel wijzer.

Het lot van Benito Mussolini werd bezegeld tijdens het crisisberaad van de fascistische Hoge Raad, in de nacht van 24 op 25 juli 1943, beter bekend als de langste nacht van Mussolini. Oorzaak van de ondergang van de Duce waren de heilloze militaire avonturen waarin Italië onder zijn leiding was betrokken geraakt. De Italiaanse oorlogsmachine bleek niet berekend op de megalomane dromen van haar leider. De invasie van Griekenland was een fiasco – de Italianen kregen er geen voet aan de grond – en ook in Noord-Afrika ging het voor de Italianen van kwaad naar erger. Al sinds eind 1941 was Italië in feite geheel afhankelijk van de militaire slagkracht van zijn Duitse bondgenoot.

De kritiek op de oorlogsverrichtingen van de Duce nam hand over hand toe. Rome werd in die dagen opnieuw een plek waar complotten en intriges welig tierden. De sfeer van verraad bereikte haar hoogtepunt in de beruchte crisisnacht van het fascistische regime. Mussoloni’s tegenstanders lokten, met de goedkeuring van koning Victor Emanuel III die mee in het complot zat, een stemming uit over de toekomst van hun aanvoerder. Goed wetende dat die stemming, na het verlies van Sicilië (10 juli 1943) aan de geallieerden, voor Mussolini slecht zou aflopen. Na het crisisberaad zei de koning tegen Mussolini: ‘U bent nu de meest gehate man van Italië.’

Mussolini’s opvolger, maarschalk Pietro Badoglio, liet Mussolini stante pede onder huisarrest plaatsen en wegvoeren naar een voor de buitenwacht onbekende bestemming. Nadien ging de maarschalk snel over tot het onderhandelen van een wapenstilstand met de geallieerden. Die wapenstilstand werd op 8 september 1943 een feit.

***

SS-Hauptsturmführer Otto Skorzeny was de man aan wie Adolf Hitler de opdracht toevertrouwde om de geheime verblijfplaats van ‘mijn vriend’ de Duce op het spoor te komen. Hitler had weinig fiducie in diens opvolger Badoglio. Hij vermoedde, terecht, dat Italië onder Badoglio zou capituleren, wat het pad zou effenen voor een geallieerde invasie van Zuid-Europa. Hitler geloofde dat alleen de Duce in staat was de Italiaanse nationalistische krachten te overtuigen aan Duitse zijde te blijven strijden. Bovendien hadden de Duitsers een rookgordijn nodig om de feitelijke bezetting van Noord-Italië te maskeren. En was er een beter rookgordijn dan een fascistische regering onder leiding van Benito Mussolini?

CODENAAM EICHE

De operatie bevrijd-de-Duce kreeg de codenaam Eiche (eik) en stond onder bevel van generaal Kurt Student. Skorzeny, die belast was met het opsporen van de Duce, stond voor een aartsmoeilijk opdracht. Sinds 27 juli hadden de Duitsers geen teken van leven meer van de dictator.

Skorzeny’s zoektocht werd extra bemoeilijkt door de Italiaanse inlichtingendiensten, die met hun geraffineerde desinformatietrucs de Duitsers permanent op het verkeerde been zetten. Na zes weken vruchteloos zoeken, kreeg Skorzeny dan toch een vrij betrouwbare aanwijzing dat de Duce zich op het eiland Ponza, bij Napels, bevond. De aantekeningen die Mussolini daar maakte, leveren overigens interessante informatie op over de gemoedstoestand waarin de dictator toen verkeerde. ‘Mijn regime is ineengestort en mijn omverwerping is definitief,’ schreef hij op Ponza.

Badoglio van zijn kant moest tot elke prijs vermijden dat Mussolini in Duitse handen zou vallen. De Duce kon immers als pasmunt dienen in de aan de gang zijnde onderhandelingen met de Engelsen en de Amerikanen. Dus werd Mussolini nooit lang op dezelfde plek vastgehouden. Nog voor de Duitsers iets op Ponza konden ondernemen, zat Mussolini alweer op het eiland La Maddalena. En de dag vóór de geplande Duitse inval op La Maddalena, we schrijven 28 augustus 1943, werd de Duce per vliegtuig vervoerd naar een bestemming hoog in de Apennijnen.

Dagenlang was Skorzeny, wiens zenuwen zwaar op de proef werden gesteld, opnieuw het spoor bijster. Uiteindelijk lukte het toch. Dankzij wat meer als een toevalstreffer dan als een staaltje speurdersvernuft mag worden beschouwd, konden de Duitsers een radiobericht onderscheppen waarin gewag werd gemaakt van verhoogde veiligheidsmaatregelen in het Gran Sasso-gebied. Het kón niet anders of het betrof hier een gewichtig persoon.

COMPLIMENTEN VAN DE FÜHRER

Operatie Eiche ging van start in een sfeer van opperste verwarring. Deels was dat het gevolg van de chaos na de Italiaanse capitulatie, deels ook van de klassieke naijver tussen het paramilitaire nazi-keurkorps SS en het reguliere Duitse leger, die bij de operatie betrokken waren.

Op 8 september voerde Skorzeny een verkenningsvlucht uit boven de Gran Sasso. Toen de camera’s van het vliegtuig defect bleken, zat er voor Skorzeny niets anders op dan zelf, hangende uit het vliegtuigluik, een paar foto’s te maken. De kwaliteit van de foto’s was navenant.

De avond vóór de operatie slaagde Skorzeny erin generaal Student zodanig te bewerken dat die hem – oorspronkelijk alleen belast met de zoektocht naar Mussolini – ook de toelating gaf deel te nemen aan de uitvoering van operatie Eiche. Majoor Harald Mors, een van de hoofdrolspelers in Operatie Eiche, gaf na de oorlog een voor Skorzeny zeer kritische versie van de feiten. Mors struikelde vooral over de manier waarop Skorzeny zich op de Campo Imperatore weinig gelegen had gelaten aan de militaire hiërarchie en de eigen rol in de bevrijdingsoperatie naderhand flink had aangedikt.

Die twaalfde september verliep alles in ieder geval min of meer volgens plan. De troepen van majoor Mors veroverden stipt om 14 uur de kabelbaan in Assergi – de enige link van het hotel met de buitenwereld. Op precies hetzelfde tijdstip landde ook een eerste zweefvliegtuigje boven op de Campo Imperatore. Van de acht zweefvliegtuigjes – type DFS-230 met elk tien man aan boord – die de Campo Imperatore bereikten, crashte er eentje bij het landen. Alle inzittenden raakten gewond. Dat was niet zo verwonderlijk: wat op Skorzeny’s foto’s een perfecte landingsweide leek, bleek bij nader toezien, in Skorzeny’s eigen woorden, ‘een skipiste vol hobbels.’ Als generaal Student dat had geweten, schreef Skorzeny in zijn memoires, had hij nooit het groene licht gegeven voor de operatie.

Over hoe het precies is gegaan op de Campo Imperatore lopen de versies uiteen. Zeker is wel dat het heel snel ging. In een minuut of vijf was de klus geklaard. De Italiaanse carabinieri boden geen weerstand, het complex viel zonder bloedvergieten in handen van de Duitsers, en de Duce was al bevrijd nog voor het laatste zweefvliegtuigje was geland. Skorzeny beschrijft in zijn memoires de ontroering en dankbaarheid op het gezicht van de dictator. Maar dat is wellicht een van de talrijke historische verbloemingen in het relaas van de Duitse superheld. Directe getuigen uit de omgeving van Mussolini vertellen eensgezind over een gekraakte oude man, die een Duitse actie om hem terug in het zadel te helpen als dé ultieme vernedering beschouwde.

De enige nog resterende moeilijkheid was hoe Mussolini van de Campo Imperatore weg te krijgen. De kabelbaan nemen was te risicovol. De Italianen hadden misschien onraad geroken en versterking gestuurd. Nee, dan bood het verkenningsvliegtuigje dat de zweefvliegtuigen begeleidde meer garanties op slagen. Skorzeny wilde per se met de Duce mee in het vliegtuig, maar daar voelde de piloot niets voor. Zijn vliegtuigje was niet berekend op drie personen, het dreigde door overgewicht neer te storten. Maar Skorzeny bleef aandringen, volgens sommigen door de piloot een pistool tegen de slaap te zetten. En hij kreeg zijn zin.

Maar het scheelde niet veel of Skorzeny had door zijn ijdelheid de hele operatie om zeep geholpen. Kort na het opstijgen maakte het toestel een diepe duik in het ravijn en de piloot slaagde er maar ternauwernood in het vliegtuigje opnieuw hoogte te doen winnen. Vervolgens vloog hij Skorzeny en Mussolini veilig naar Wenen. Daar kreeg Skorzeny diezelfde avond nog een hoge militaire onderscheiding opgespeld, met de complimenten van de Führer.

De rest van Europa reageerde vol ongeloof op het nieuws van Mussolini’s bevrijding. De zitting van het Britse Lagerhuis werd er zelfs even voor onderbroken.

GEVAARLIJKSTE MAN IN EUROPA

Op 13 september 1943 mocht Skorzeny op de Duitse radio verkondigen: ‘Ik heb Mussolini bevrijd.’ De mythe Skorzeny was geboren, ook of vooral bij de geallieerden. Daar werd hij ‘de gevaarlijkste man van Europa’ genoemd. Een verongelijkte majoor Mors diende een klacht in bij het hoofdkwartier van de Duitse luchtmacht in Berlijn, maar kreeg te horen dat de radioboodschap door Hitler persoonlijk was goedgekeurd.

Otto Skorzeny was net als Hitler een Oostenrijker. Een boom van een kerel – meer dan 1 meter 90 lang – met grote littekens in het gelaat, overblijfsels van duels uit zijn studentenjaren. Een man met een grote hang naar avontuur, gewezen skikampioen, ingenieur van opleiding en zijn hele leven een fervent nazi.

De Operatie Gran Sasso is niet het enige exploot op Skorzeny’s erelijst. Het was bijvoorbeeld ook Skorzeny die de kidnapping van de zoon van de Hongaarse regent Miklos Horty regelde, toen Horty op het punt stond vrede met de Sovjet-Unie te sluiten, hetgeen het Duitse front in serieuze moeilijkheden zou hebben gebracht. En tijdens het laatste grote Duitse offensief in de Ardennen, probeerden Skorzeny en zijn commandotroepen, in Amerikaanse legeruniformen, een brug over de Maas te veroveren. Vermomd als Amerikaanse GI’s zaaiden ze grote verwarring achter de vijandige linies.

Normaal gesproken zou dit Skorzeny na de oorlog de kop gekost hebben, ware het niet dat – tot grote verbijstering van de aanklagers en de verzamelde wereldpers – smaldeelcommandant Forrest Yeo-Thomas van de Britse luchtmacht (RAF) voor het tribunaal van Dachau verklaarde dat ook zijn mannen wel eens het uniform van de vijand hadden aangetrokken. En alsof dat niet volstond, voegde Yeo-Thomas er zonder verpinken aan toe dat Skorzeny en zijn mannen zich in alle omstandigheden als ware gentlemen hadden gedragen. De vrijspraak volgde.

Skorzeny werd wel voor onbepaalde tijd opgesloten in een denazificatiekamp. In 1948 kon hij ontsnappen. Hoewel, ontsnappen. Skorzeny zou na de oorlog een steunpilaar zijn geweest van geheime vluchtelingenorganisaties, zoals Odessa en Weerwolf, die ervoor zorgden dat nazi-kopstukken de wijk konden nemen naar Zuid-Amerika. De fondsen voor dat netwerk werden op het einde van de oorlog overgemaakt op de rekening van Eva Duarte, de latere Evita Perron, die volgens sommigen ook de minnares was van ladykiller Skorzeny.

Tijdens de Koude Oorlog begon Skorzeny ook op te duiken in nooit bewezen, wereldomvattende complottheorieën. Hij zou aan het hoofd staan van de mysterieuze organisatie ‘de spin’, die zich bezig hield met allerlei criminele en subversieve activiteiten. Hij zou hand- en spandiensten verlenen aan de Israëlische inlichtingendienst Mossad, een geheim leger in Libië op de been brengen, het Egyptische leger trainen, via een immens invloedrijk en wijdvertakt zakenimperium de wereld besturen, wapens leveren aan de Palestijnen, de IRA, het Algerijnse FLN enzovoort. Voor elke onopgeloste misdaad was er wel een journalist die uit goede bron vernomen had dat Skorzeny er de hand in had gehad. Zelfs ná Skorzeny’s dood in 1975.

OPERETTEREPUBLIEK

Na een tussenlanding in Wenen werd de Duce naar het hoofdkwartier van Hitler in München gebracht. Ook de Führer moest toen vaststellen dat de door hem bewonderde Mussolini een oude leeuw zonder tanden was geworden, die zich liefst van al in zijn villa Rocca di Caminate had teruggetrokken. Met de afzetting van Mussolini was het fascistische regime in Italië de facto in elkaar gezakt, wat de taak die Hitler voor zijn kompaan in gedachten had er niet makkelijker op maakte. Hitler wilde Mussolini zo snel mogelijk terug naar Italië, om er een regering te leiden die zich als alternatief zou opwerpen voor de kliek van landverraders die met de zegen van de koning in Rome de lakens uitdeelde. Op 24 november 1943 werd de Repubblica Sociale Italia, de fascistische regering in Noord-Italië, officieel geïnstalleerd in Salò aan het Gardameer. Het nieuwe regime was niet meer dan een operetterepubliek van derderangsfiguren, dat volledig onder de controle van de Duitsers stond. Met de installatie van de Republiek van Salò begon een bloedige burgeroorlog in Italië, waarin de fascisten uiteindelijk het onderspit zouden delven. Een beslissende wending heeft de spectaculaire bevrijding van de Duce aan het verloop van de oorlog dus niet gegeven.

***

Het Gran Sasso-massief heeft natuurlijk meer te bieden dan de vage herinnering aan de episode met Mussolini. De indrukwekkende bergketen is helemaal opgenomen in het mooie natuurpark Parco Nazionale del Gran Sasso e Monti della Laga. Het park bestaat pas sinds 1993, is 203.000 hectaren groot, en telt 57 kleine bergdorpjes op zijn grondgebied. Natuurliefhebbers kunnen er wolven, wilde katten en de koningsarend bewonderen. De geduldigsten onder hen kunnen er ook beren gaan spotten. Het is er prachtig wandelen, goedkoop vergeleken met het hoger gelegen Umbrië, en nog niet erg in trek bij toeristen, al proberen lokale politici daar verandering in te brengen.

Pasquale Corriere is Forza Italia-gemeenteraadslid in L’Aquila, de mooiste kunststad van de Abruzzen, en werkt voor de directie van het park. Hij moet opdraven als journalisten nog maar eens vragen over de Duce komen stellen. Corriere was dan ook een goede vriend van de vorig jaar overleden Lisetta Moscardi, het kamermeisje van Mussolini in Campo Imperatore en een van de weinigen uit de streek die in 1943 met de Duce in contact kwam. De overgrote meerderheid van de plaatselijke bevolking had geen flauw idee van het hoge bezoek waarmee ze vereerd was. ‘Tot aan haar dood heeft Lisetta de verbanden bewaard die de Duce haar had gegeven om rond haar pijnlijke voeten te wikkelen’, vertelt de vlotte Corriere. ‘Elke ochtend, als ze hem koffie serveerde, vroeg hij haar: hoe gaat het met je voeten Li- setta? Ze had last van bevroren voeten, ziet u. En toen de Duitsers hem kwamen halen, riep hij zijn Italiaanse bewakers toe: zorg goed voor deze bella e brava bambina! Ze was toen al een jaar of veertig.’

Lisetta was ook aanwezig op de reünie die in 1993 boven op Campo Imperatore werd gehouden om de vijftigste verjaardag van Mussolini’s bevrijding te vieren. Net zoals de jongste zoon van de dictator, de redelijk getalenteerde jazzpianist Romano Mussolini. En een hoop bedevaarders natuurlijk.

‘Maar als het u interesseert, wij hebben ook andere bekende gasten’, probeert Corriere nog. Naar het schijnt komt de paus regelmatig in alle discretie bidden in de onooglijke gehuchten van de geïsoleerde bergstreek.

han renard

De Italiaanse inlichtingendiensten zetten de Duitse superman Otto Skorzeny voortdurend op het verkeerde been.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content