De ?The X-Files?, cultreeks : de fascinatie voor het onbekende in een modieus sausje.

DE LAATSTE publiekslieveling was ?Twin peaks?. Het televisiewerk van de Amerikaanse filmregisseur David Lynch werd het favoriete morgengesprek in scholen en kantoren. De bizarre plotlijnen en onverwachte sprongen in het verhaal werden zorgvuldig gedissecteerd, en de one-liners van de hoofdkarakters schopten het tot het openbaar domein. Na drie seizoenen van gestage groei hebben ?The X-Files? eenzelfde status bereikt. De koorts rond de serie is veranderd van cult in obsessie en de rage waait van de Verenigde Staten over naar de rest van de wereld.

Zelden heeft de merchandisingmachine zo goed gewerkt. De serie lijkt dan ook een veel drukker leven te leiden buiten het televisiescherm. Er zijn conventies van adepten, de ?X-Philes?, er is een drukbezochte site op Internet en op een bepaald ogenblik stonden er maar liefst drie boeken van evenveel auteurs in de Britse top 10. Die bezetenheid is ook de grote kracht van de serie en het geheime wapen van haar uitvinder-producer Chris Carter. ?The X-Files? spelen in op de fascinatie van de mensheid voor alles wat vreemd en bizar is.

Elke week onderzoeken FBI Special AgentsFox Mulder ( David Duchovny) en Dana Scully ( Gillian Anderson) misdaden of gebeurtenissen waarvoor er geen rationele verklaring te vinden is. Mulder heeft de neiging om de meest onwaarschijnlijke oplossingen te aanvaarden. Scully daarentegen wil een haast wetenschappelijke duidelijkheid. Hoe dichter het duo bij de waarheid lijkt te komen, hoe sneller die van hen wegloopt. Een echte oplossing is er dus nooit en het mysterie blijft zorgvuldig bewaard. Door die onduidelijkheid heeft het programma een dikke paranoïde snaar geraakt bij het Amerikaanse publiek. Het masseert zorgvuldig en langdurig de plek waar de collectieve angsten schuilen. ?Ik denk dat The X-Files erg jaren negentig zijn,? zegt acteur Duchovny in het Amerikaanse blad Details. ?Alles wordt in twijfel gelaten. Er is geen slot, er zijn geen antwoorden.?

Hoewel heel conventioneel van opbouw, appelleert de serie in weinig of niets aan wat voorafging. ?The X-Files? nemen het alledaagse leven als uitgangspunt en dompelen het onder in een surrealistische saus. De toon is claustrofobisch en donker en suggereert dat de wereld veel mysterieuzer en onbekender is dan we vermoeden. De vijand heeft zich verscholen en misschien zit hij wel in ons. Daarmee zijn ?The X-Files? een verbeterde en subtielere versie van ?The Twilight Zone?. Toen die serie in de jaren zestig op antenne ging, trok de mensheid net naar de maan en werd voorspeld dat computers de wereld gingen redden. Nu we dat allemaal achter de rug hebben, blijkt er niets wezenlijks veranderd. ?The X-Files? spelen in op dat onbehagen en presenteren de wereld als een samenzweringstheorie.

BIBBEREN.

Toen Chris Carter de serie in 1992 voorstelde aan de Amerikaanse televisiezender Fox, had hij het over een roller coaster die de kijker de schrik van zijn leven moest bezorgen. Wist hij veel dat die kijker bij voorbaat al zat te bibberen in zijn luie zetel. Niemand had trouwens iets zien aankomen, en het succesgehalte werd aanvankelijk laag ingeschat. Ook al omdat de kracht van de cast niet echt was bewezen. Carter werkte eerder als uitgever van het magazine Surfing en Duchovny dankte zijn bekendheid vooral aan de rol van verteller in de erotische serie ?The red shoe diaries?. Dat hij als dubbelspeurder Dennis/Denise Bryson in een jurk had rondgelopen in ?Twin peaks?, kon de geldschieters niet echt over de streep trekken.

Tijdens de eerste kijkerstesten werd meteen duidelijk hoezeer en waarom de serie de zielen beroerde. Het decor dat Carter had bedacht, bleek volledig te stroken met de werkelijkheid. De Verenigde Staten lieten zich kennen als een Orwelliaanse natie die bevolkt wordt door achterdochtige burgers die tijd zat hebben en menen dat er iets verschrikkelijk verkeerd zit. Het is het Amerika dat zijn officiële instanties wantrouwt en waarvan het meest fanatieke deel met de bomaanslag in Oklahoma onverwacht maar hevig aan de oppervlakte kwam.

Carter weet uiteraard dat de serie gevonden vreten is voor zulke milities en hij houdt er haast een voltijdse job aan over om zijn ware bedoelingen duidelijk te maken. ?Ik zeg niet dat de overheid vernietigd moet worden. Ik suggereer hooguit dat ze in vraag moet worden gesteld?, zegt Carter in Rolling Stone. ?Dit is geen revolutionaire of militante serie. Het is fictie, we vinden die dingen uit.? Anderzijds heeft hij er geen moeite mee om het wijd verspreide wantrouwen tegenover de overheid te verzilveren. ?Er woedt een ongelooflijke en haast alarmerende paranoia onder de Amerikanen. Dat kwam ook sterk naar voren in de marketingtesten. Zowat elke ondervraagde was ervan overtuigd dat de overheid niet te goeder trouw handelt en informatie achterhoudt. Er zijn trouwens al mensen van de inlichtingendiensten naar mijn bronnen komen vragen. Omdat ze verbaasd waren hoe dicht ik bij de waarheid zat. Bovendien geloven meer dan vijf miljoen Amerikanen dat ze ontvoerd geweest zijn door buitenaardse wezens.?

Die bijval uit een redelijk onverwachte hoek maakt ?The X-Files? nog extra buitenissig. Net als ?Twin peaks? spreekt de inhoud zo tot de verbeelding dat het grote publiek er de kunstige cameravoering en het overvloedig gebruik van rockmuziek graag bijneemt. Carter is trouwens van plan om nog meer muziek te integreren. Hij kan daarvoor uit een ruim bestand putten. In rockkringen is de serie namelijk razend populair.

Na totaal verslingerd te zijn geraakt aan een nummer van Nick Cave, deed Carter een rondvraag naar songs die hem konden inspireren. Wat hij zocht, was haast apostolisch : muziek die geïnspireerd was op het programma, gebruiken als inspiratie voor het programma. De inzenders waren even talrijk als uiteenlopend. Zowel gereputeerde songwriters als Elvis Costello en Sheryl Crow en jonge rockgroepen als Foo Fighters of Soul Coughing bleken tot de fanclub te behoren. Vreemd is dat niet. Men kan de ganse geschiedenis van de ufologie samenstellen aan de hand van rocknummers. De ironie wil echter dat Carter nauwelijks overtuigd is van het bestaan van UFO’s.

SPOOKY.

Wie wel echt lijkt te bestaan, is zijn hoofdfiguur Fox Mulder. In Groot-Brittannië is Nick Pope uitgegroeid tot een ware cultfiguur. De man heeft een gedegen staat van dienst als hogere officier op het Britse Ministerie van Defensie, waar hij drie jaar lang werkte op het Secretariat Air Staff, Department 2 A, een dienst die insiders kennen als ?The UFO desk?. Pope stapte er binnen als een onbevooroordeeld scepticus en eindigde als een volgeling. ?Mijn mening over UFO’s was gebaseerd op weinig meer dan de film ‘Close encounters’,? zegt Pope in het boek ?The X-Files. Book of the unexplained.??Maar ik moest vaststellen dat de waarheid veel onwaarschijnlijker is dan fictie.?

Het Ministerie was echter niet op zoek naar een bekeerling. Officieel had Pope de opdracht om rapporten over UFO’s te onderzoeken met het oog op een eventuele bedreiging voor de verdediging van het land. In werkelijkheid moest hij niet meer doen dan standaardbrieven en rapporten schrijven die bevestigden dat er niets loos was.

Hij besloot echter om het boekje te laten voor wat het was en zelf op onderzoek uit te trekken. Zijn fanatieke speurdrang leverde hem al gauw de bijnaam Spooky op. Toch kwam Pope op een beredeneerde en geleidelijke manier tot zijn nieuwe geloof. Hij noemt het een druppeleffect. Er kwamen hem almaar meer zaken onder ogen waarvoor geen verklaring te vinden was. Bovendien steunden die dossiers op getuigenissen van getrainde en betrouwbare waarnemers als piloten en militairen, en bevatten ze tastbaar bewijsmateriaal in de vorm van radarbanden, video’s en foto’s.

?Ongeveer 95 procent van de UFO-waarnemingen zijn onbetrouwbaar omdat het materiaal te beperkt is of niet geloofwaardig. Maar er is een harde kern van 5 procent die ik onvervalst onbekend zou noemen. Het zijn gevallen die na de meest grondige analyses nog altijd onverklaarbaar blijven. Op basis van wat ik gehoord en gezien heb, ben ik dan ook tot de conclusie gekomen dat er ergens in het universum net zoals wij wezens begonnen zijn de ruimte te verkennen en contact te zoeken met andere beschavingen.?

Pope had de moed om zijn bevindingen openbaar te maken en de Britse overheid aan te klagen wegens nalatigheid. Als er iets onverklaarbaars door het defensiegordijn kan glippen, wil dat volgens hem zeggen dat het ding over een heel geavanceerde technologie beschikt. En dus een bedreiging kan vormen. In 1994 werd Pope overgeplaatst naar de boekhouding, maar de UFO’s bleven in de man zitten. Zopas verscheen van zijn hand het boek ?Open skies, closed minds?, waarin hij een soort handleiding geeft voor zijn opvolger en waarin hij aanmaant tot dringend en verregaand onderzoek.

Eén van de markantste voorvallen die Pope onder ogen kreeg, staat geboekstaafd als The Belgian Triangle. In 1989 en 1990 kende ons land een grote golf van UFO-waarnemingen. Honderden betrouwbare getuigen zagen grote driehoekige objecten die nu eens zeer traag en dan weer met zeer hoge snelheid door het luchtruim schoten. ?In de nacht van 30 op 31 maart leek iedereen compleet gek te worden,? vertelt Pope. De Belgische luchtmacht kreeg 2.700 meldingen binnen en die kwamen zowel van burgers als van militairen. Om dat getal even te plaatsen : bij het Ministerie van Defensie krijgen we gemiddeld 200 à 300 rapporten per jaar.?

Die nacht signaleerden twee radarstations van de NATO een object op de plaats die door de getuigen werd beschreven. Er werden twee F16’s op verkenning gestuurd, maar die slaagden er niet in het tuig te traceren. Telkens als ze het in het vizier kregen, verdween het aan zeer hoge snelheid. In de officiële rapporten wordt melding gemaakt van een gestructureerd vaartuig van onbekende origine dat mach 5 kan bereiken in minder dan 1 seconde. ?Er is altijd wel speculatie over prototypes,? concludeert Pope, ?en ik had natuurlijk geen toegang tot elk geheim project. Maar volgens mij hebben we niets dat ook maar te vergelijken is met de Belgische driehoek.?

Jan Delvaux

?The X-Files? op Ka2 (zaterdag, 20.00) en BBC 2 (maandag, 22.00).

David Duchovny en Gillian Anderson in The X-Files : gebeurtenissen waarvoor er geen rationele verklaring te vinden is.