Zuid-Afrika was gastheer van de top van de niet-gebonden landen: een reportage vanuit het zuiden gezien.
Het was, in Durban van twee tot vier september, “De grootste bijeenkomst in Afrika ooit: de twaalfde jaarlijkse bijeenkomst van de organisatie van niet-gebonden landen.”
Althans, dat werd ons verteld.
Zuid-Afrika, tevens voorzitter voor de volgende zittingstermijn, organiseerde de conferentie als voorspel op de conferentie van het Britse Gemenebest en de Organisatie voor Afrikaanse Eenheid in de komende paar jaar.
De eer van Durban, een vakantieoord voor de gegoede burgerij, staat op het spel. Onze eer staat op het spel – op het continent en bij onze vrienden in de derde wereld. Het wordt tijd om eens goed te laten zien dat Zuid-Afrika bestaat. En gewoonlijk is het op momenten als deze dat het oude en het nieuwe Zuid-Afrika schouder aan schouder samenwerken zonder dat er ook maar een racistische term valt. Alle expertise moet worden gemobiliseerd, en die is te halen in het oude Zuid-Afrika; alle contacten en al het nieuwe denken zijn nodig, dus heeft het nieuwe Zuid-Afrika de leiding.
ALLEEN ROOMIJS IS POLITIEK CORRECT
Meer dan tachtig staatshoofden met hun ministers van Buitenlandse Zaken, echtgenotes, ambassadeurs, veiligheidsmensen, adviseurs en de media zakken een paar dagen af naar Durban met zijn tropisch klimaat, flats, Holiday Inns en vaalwitte stranden. Tachtig staatshoofden gaan allemaal op zoek naar presidentiële suites. Durban, een vakantieoord, telt er slechts vijf. Norse hoteleigenaren worden door regeringsvertegenwoordigers overreed om twee aangrenzende slaapkamers door te breken en om te toveren tot zitkamers en nog een derde om te bouwen tot lounge. Dat alles voor maar vier dagen! Wordt er gebromd, maar tegelijkertijd worden de tarieven verdrievoudigd – en de lijsten met de wasserijtarieven inderhaast opnieuw gedrukt, nu kost het wassen van een paar sokken een astronomisch bedrag. Twee landen alleen al hebben de grootste hotels in Durban geboekt – met keukens en al zodat de eigen koks en koksmaats naar hartenlust hun gang kunnen gaan.
Over voedsel gesproken. Geen varkensvlees. Geen zout. Geen alcohol. In menig hotel moesten gasten zich tijdens het beraad tevredenstellen met spekloze eieren en alcoholloze diners. Ten slotte lijkt alleen roomijs nog het enige politiek correcte, religieus aanvaardbare, cultureel niet-aanstootgevende gerecht dat aan zo’n brede variëteit aan landen kan worden voorgezet.
Verkeersexperts uit het hele land worden verzameld om zich te bemoeien met het vervoer per auto van de genodigden tijdens de conferentie. Op de ochtend van de opening zullen er honderd twintig colonnes auto’s over de snelwegen rijden en twintig door de stad, allemaal op hetzelfde tijdstip op weg naar dezelfde plek, om persoonlijk te worden begroet door dezelfde Nelson Mandela.
Omdat tweederde van de aanwezige staatshoofden afkomstig is uit niet-democratische stelsels, is veiligheid een nachtmerrie. Doordat er zoveel mensen zijn, besluit Zuid-Afrika te werken met dubbele bewakingshekken. Er worden bastions van veiligheid gecreëerd. Het luchtruim boven Durban wordt dagenlang bewaakt en rondom de meeste hotels en het conferentiecentrum worden cordons gelegd. Van overal wordt politie betrokken – drie bussen met agenten komen in de oostelijke Kaapprovincie vast te zitten in de sneeuw, het duurt een dag of drie voordat de sneeuw gesmolten is en ze verder kunnen rijden.
Voor buitenstaanders nemen de veiligheidsmaatregelen vormen aan die aan dwaasheid lijken te grenzen. Het deftige Hilton hotel ligt in de binnenste veiligheidsschil, vlak naast het nieuwe conferentiecentrum. Dit betekent dat elke lading yoghurt, lakens of washandjes met metaaldetectors moet worden onderzocht. Het nieuwste modewoord in Durban is sniper dogs. Grote bakken worden de lucht in gehesen terwijl op daken blaffende honden en scherpschutters met geweren en verrekijkers zijn waar te nemen. Dit betekent ook dat de staatshoofden in het Hilton hotel met een omweg van een kwartier om beurten op gezette tijden hun opwachting moeten maken bij Mandela, terwijl het conferentieoord op nog geen minuut lopen van het hotel vandaan ligt.
En iedereen moet worden ingevlogen. Vanaf zaterdag tot woensdag ontdoen vliegtuigen zich op de piepkleine luchthaven van Durban van hun vracht hoogwaardigheidsbekleders, waarna ze op vliegvelden verspreid over het land worden geparkeerd. Er zijn niet genoeg rijdende vliegtuigtrappen op de internationale luchthaven van Durban, er is niet genoeg sleepmateriaal en ook is er een groot tekort aan bagagewagentjes. Delegaties wordt gevraagd hun eigen vliegtuigtrappen mee te nemen, van overal worden bagagewagentjes ingevlogen, om en nabij de vierhonderd BMW’s worden ingevoerd en vier orkesten met traditionele dansers wisselen elkaar dag en nacht af… Aangezien ze een jaar tevoren al een begin hadden moeten maken met het instuderen van zo’n honderd volksliederen, wordt volstaan met marsmuziek.
Maar het mooiste is nog dat er een door de wol geverfde ambtenaar van Buitenlandse Zaken in de verkeerstoren zit. Voor het geval een willekeurig staatshoofd zo onbeschoft zou zijn om onaangekondigd aan te komen, en onbeschoft genoeg te weigeren even te wachten tot een lijnvlucht is geland. Naar verluidt, is de hulp van de ambtenaar nodig voor wat diepte-diplomatie als zowel president Robert Mugabe van Zimbabwe en het hoofd van de Democratische Republiek Congo, Laurent-Désiré Kabila, zonder nadere aankondiging onverwacht opdagen.
JULLIE ZWARTEN ZIJN ALS BLANKEN
De niet-gebonden landen waren nog niet bijeen, of de schrijvende media deden de top af als een buil warme wind, een overbodig praathuis. De elektronische media echter waren de gastheren van de gebeurtenis en het was de eerste keer dat we het kale hoofd van Kabila op grote schermen konden zien schitteren toen hij met zijn handen in de zakken en zijn hemd uit zijn broek nonchalant over de rode loper naar de ingang van de foyer liep. We zagen hoe hij en president Mugabe door een andere ingang binnenkwamen zodat ze president Mandela niet hoefden te begroeten; hoe Kabila opstond en de zaal uitliep toen VN-secretaris-generaal Kofi Annan zei: “Mijn medebroeders Afrikaanse leiders, ik doe opnieuw een beroep op u allen: wij Afrikanen moeten de wil tonen om onze problemen niet met militaire, maar met politieke middelen tot een oplossing te brengen… Want iedere dag dat we daar niet in slagen, betalen de onschuldige burgers van dit continent er de vreselijke prijs voor.”
De conferentie begon tegen de achtergrond van burgeroorlogen in Burundi, Sierra Leone en Sudan; een nieuwe oorlog in Guinee Bissau, een oorlog tussen Ethiopië en Eritrea, het Angolese vredesproces dat aan een draadje hing en de burgeroorlog in de Democratische Republiek Congo, bomaanslagen in Kaapstad en tegen twee Amerikaanse ambassades, en represailles van de VS.
Voor ons, die net gewend zijn geraakt aan vice-president Thabo Mbeki, die zich met zijn slogan “African renaissance” vereenzelvigt met het continent Afrika, was het moeilijk te begrijpen waarom deze landen gewoon doorgaan met oorlogvoeren en zo opmerkelijk vijandig zijn jegens Zuid-Afrika. Tijdens persconferenties verweten journalisten uit andere Afrikaanse landen de Zuid-Afrikaanse media arrogantie en eenzijdigheid. “Zelfs de zwarten hier zijn anders dan anders in Zuid-Afrika – ze zijn aangestoken door de blanken hier. Jullie zwarten zijn net zo verwaand en zelfzuchtig als jullie zelf.”
De conferentie werd overheerst door de spanningen in Afrika. Terwijl ambtenaren zestien uur per dag achter gesloten deuren werkten aan een slotdocument, vonden talloze bilaterale gesprekken plaats, gericht op een oplossing voor het conflict in de Democratische Republiek Congo.
CASTRO HEEFT ZULKE GROTE HANDEN
Maar het was ook het beraad van de oude, beroemde leiders – Fidel Castro, Yasser Arafat en Nelson Mandela. De Zuid-Afrikaanse radio bracht in de elf officiële talen die Zuid-Afrika rijk is, verslag uit. Toen de Cubaanse president met twee vliegtuigen in Durban landde, was de journalist van de kleinste taal, isiTsonga, op de luchthaven. Hij kwam op mij toe gerend met ogen die blonken als diamanten: “Hij liep vlak langs me heen, hier vlak bij me, en hij heeft zulke grote handen…” “Hij” is de held van menige zwarte Zuid-Afrikaan – destijds stuurde hij zijn soldaten om het ANC in Angola te helpen vechten tegen apartheid-Zuid-Afrika; tegenwoordig stuurt hij doctoren en onderwijzend personeel om te helpen bij de bouw van het nieuwe Zuid-Afrika. Onder de miljoenen ongeletterde luisteraars in afgelegen bergachtige delen van het land waren er velen die boodschappen stuurden om te zeggen dat hun taal een volwaardige taal was geworden. De grote Fidel Castro praatte met hen door hun eigen kleine transistorradio. Verzoeken stroomden binnen om de opnamen opnieuw uit te zenden.
Onze eigen journalisten konden de rol van Zuid-Afrika niet negeren. Al vóór de conferentie werd Zuid-Afrika bekritiseerd omdat het te veel wilde ingrijpen in de taal en gewoonten van de Organisatie van niet-gebonden landen. Voor de eerste keer werd afgeweken van totale geheimhouding en de besprekingen over de economische paragraaf in het slotdocument waren vrij voor het publiek toegankelijk. Voor het eerst waren de voorzitters van de EU en van de G7 uitgenodigd – Zuid-Afrika voerde aan dat globalisering en liberalisatie de dialoog met de noordelijke landen onontkoombaar maakten. Daarbij repte Thabo Mbeki in zijn openingsspeech met geen woord over atoomwapens, mensenrechten of politieke conflicten – het was een zuiver economische toespraak, gekenmerkt door zijn poëtische flair: “Aangezien de slaaf de slavendrijver niet kan vragen de strategie en de tactiek te leveren voor een succesvolle slavenopstand, moeten wij die hongeren en in een wereld van volwassenen als kinderen worden behandeld ook de taak op ons nemen om de nieuwe wereldorde van welvaart en ontwikkeling voor allen en gelijkheid van alle volkeren op aarde nader te definiëren.”
Het was alsof hij zeggen wilde: er is nu geen tijd voor pietluttige dictatoriale conflicten. Als we nu geen orde op zaken kunnen stellen, dan is het voor altijd te laat.
“Degenen onder ons die zich uitsluitend bezighouden met het onthouden van democratische rechten en mensenrechten aan de eigen bevolking, die gebrand zijn op het voeren van oorlog tegen anderen, te veel bezig met het plunderen van de eigen bevolking, of die denken nederig te moeten buigen voor de rijkdommen van de machtigen, zullen niets te maken willen hebben met deze historische uitdaging.”
In het einddocument werd dan ook opgenomen dat er in de volgende eeuw een einde moet komen aan armoede. De niet-gebonden landen moeten elkaar helpen om de armoede te bestrijden. Dat kan alleen gebeuren als de bevolking zich ontwikkelt en ontwikkeling is alleen dan effectief als ze gepaard gaat met democratie. De derde wereld moet ook aandringen op een stem in de fora van de eerste wereld. “Durban moet het keerpunt zijn waarop de armen, die in de wereld de meerderheid vormen, hun rechte deel krijgen.”
Mandela, die de hoofdspreker was, schroomde niet de dingen bij hun naam te noemen en daardoor in opspraak te geraken. Hij noemde Jammu en Kasjmir – twistpunt tussen India en Pakistan – en zei dat deze kwestie opgelost moest worden door vreedzame onderhandelingen en internationale bijstand. Die avond, aan het staatsbanket, belandde Mandela aan dezelfde tafel als de Indiase premier Atal Behari Vajpayee. Naar verluidt, maakte deze Mandela erop opmerkzaam dat zoiets nog nooit was voorgekomen tijdens een conferentie van niet-gebonden landen en dat dergelijke bemoeizucht absoluut onaanvaardbaar was. India is een van de oprichters van de Organisatie van niet-gebonden landen en verschilde naar verluidt op tal van punten van mening met Zuid-Afrika. Zo zelfs, dat de geschilpunten tussen beide landen de conferentie leken te domineren. Ambtenaren die betrokken waren bij de onderhandelingen merkten al vroeg op dat de Indiase delegatie gegriefd was wanneer Jammu en Kasjmir aan de orde werden gesteld. “Als je de woorden Jammu en Kasjmir laat vallen, heb je ogenblikkelijk een bloedbad”, zei een van hen. Anderzijds lachte Pakistan in zijn vuistje wegens het feit dat Mandela de kwestie Jammu en Kasjmir internationaal aan de orde had gesteld.
ONS GELD DIENT OM TE GAAN VECHTEN
Maar het was de oorlog in de ten onrechte zo genoemde Democratische Republiek Congo die de conferentie overheerste. De gevechten tussen troepen van Kabila en de rebellen, troffen op een bepaalde manier heel zuidelijk Afrika. Congo grenst aan negen landen, en de meeste daarvan stuurden gewapende troepen, ofwel om Kabila ofwel om de rebellen bij te staan. Tot ontsteltenis van Zuid-Afrika besloten Sam Nujoma van Namibië en Robert Mugabe van Zimbabwe troepen te sturen naar Kabila. Naar verluidt, berispte president Mandela Sam Nujoma, omdat Zuid-Afrika Namibië net een schuld van ettelijke miljoenen randen had kwijtgescholden. “Wilt u zeggen dat het geld dat we jullie hebben geschonken nu gebruikt wordt om elders te gaan vechten?” zou Mandela hebben opgemerkt.
Het was duidelijk dat de twee heren om het zacht uit te drukken hoogst geïrriteerd waren over de messiaanse omvang van Mandela’s reputatie. Nujoma zorgde ervoor dat de Indiase premier op weg naar Durban eerst in Namibië op bezoek kwam, waar beloofd werd dat Namibië niet alleen de Indiase kernproeven zou steunen, maar ook het Indiase streven om een zetel te verwerven in de VN-Veiligheidsraad.
Terwijl Mandela met steun van Kofi Annan andere landen probeerde te overreden niet bij de oorlog betrokken te raken, maakte Mugabe Mandela met zoveel woorden duidelijk dat hij zijn mond moest houden. Met als argument dat alle leiders Kabila indertijd officieel hadden erkend. Het was niet minder dan ieders plicht om hem ook nu te steunen. Tussen de regels door was te lezen dat niemand meer veilig was als de Afrikaanse leiders ertoe overgingen elkaars rebellengroepen te steunen. Help een regering aan de macht te blijven en oefen dan druk uit om tot een democratisch bestel te komen.
Kabila liet aanvankelijk weten dat hij de conferentie wegens ziekte niet zou kunnen bijwonen. Maar op tv was dagelijks te zien hoe hij glimlachend allerlei leiders omhelsde. Toen de camera’s Kabila’s karakteristieke dikke nek in de foyer van de conferentieruimte ontwaarden, ging er een golf van opwinding door de mediazaal. Actie! Mugabe en Nujoma hadden hem blijkbaar bevel gegeven om naar Durban te komen omdat Kofi Annan zich “te veel aan Mandela gelegen liet liggen”. Nujoma stond zelfs zijn spreektijd aan Kabila af.
Die avond werd duidelijk dat Kabila een persconferentie wilde beleggen, niet in het mediacentrum waar iedereen zijn zegje had gezegd, maar in het Hilton hotel. Tot grote ergernis van de beveiliging en het hotelpersoneel daagden grote horden journalisten op en begon het grote wachten. En met elk zorgvuldig overdekt karretje en met elke fles Shivas Regal die Kabila’s kamer werden binnengebracht, begon een reeks nieuwe verhalen. Uiteindelijk gaat de deur open. Het is na middernacht en Kabila stapt doodgemoedereerd en alsof er verder niemand in de gang is naar de lift. Journalisten schreeuwen vragen, fototoestellen flitsen: gaat u aan de vredesbesprekingen van Kofi Annan deelnemen? Kabila werpt een blik naar het plafond, perst zijn mond samen alsof hij vreselijk verveeld is en stapt mompelend de lift in. Woedende journalisten storten zich voor het hotel op een ambtenaar van Buitenlandse Zaken: vijf uur hebben we staan wachten! De ambtenaar gooit zijn armen in de lucht: What can I say, welcome to Kabila.
DE ONTWIKKELING VAN DE VROUW
Maar bij deze topontmoeting van de niet-gebonden landen gaat het vooral om taal. Het is een specifiek brouwsel dat in dagen en nachten van onderhandelingen totstandkomt. Het parool is: consensus. Geen woord, geen zin mag worden opgenomen als er geen consensus is. En het woord consensus is ook aan consensus onderhevig: grofweg komt het erop neer dat je een zin mag opnemen die zichzelf tegenspreekt, zolang de lidstaten met een deel ervan kunnen instemmen. Consensus zorgt ervoor dat de degene die een bom gegooid heeft knus dezelfde zin deelt met degene die er het slachtoffer van is geworden. Slechts een puntkomma scheidt de vakbonden van fabrikanten die zich schuldig maken aan kinderarbeid. De feminist bevindt zich met de polygamist in dezelfde clausule. Een van de heftigste discussies ontstond over de term “gelijkheid van vrouwen.” De enige consensus die hier gevonden kon worden was: “ontwikkeling van de vrouw.”
Op de laatste dag, weer eens lang na middernacht, werd het slotdocument bekendgemaakt en door de aanwezigen goedgekeurd. De 127 bladzijden kennen heel wat accentverschuivingen. De rechten van de vrouw worden aanzienlijk uitgebreid en uiteindelijk wordt erkend dat geweld binnen het gezin en binnen culturele verbanden mogelijk is en dus veroordeeld moet worden. India wordt niet als kernmacht erkend, kernproeven in het Verre Oosten worden veroordeeld en de conferentie verbindt zich tot totale ontwapening. Ook de gevoelige kwestie van de mensenrechten maakt voor de eerste keer integraal deel uit van de beraadslagingen. Derdewereldlanden mogen eerstewereldlanden niet als excuus gebruiken voor schendingen van de mensenrechten in eigen land.
Aan het einde van de conferentie kon Buitenlandse Zaken zichzelf op de schouder kloppen. Het ene na het andere land maakte melding dat dit een van de best georganiseerde conferenties van de niet-gebonden landen was geweest. Ambtenaren waren speciaal door de VN opgeleid om documenten snel te verspreiden, om adviezen op te stellen, om over geschilpunten te onderhandelen en vooral om het reilen en zeilen van de conferentie te bewaren voor het nageslacht.
Alleen de tijd zal leren hoeveel er terecht zal komen van alle besluiten en beloften.
(uit het Zuid-Afrikaans vertaald door Robert Dorsman)
Antjie Krog
