De verspreiding van de mens over de aarde was geen doelgerichte zaak. Er zijn grote lijnen te zien, maar onze voorouders liepen toch vooral alle kanten uit. Dat heeft gevolgen voor verwantschappen, want de genetische vermenging is groter dan gedacht. Volgens sommige analisten is het concept mensenras ten dode opgeschreven, en evolueren wij naar een soort universele mens.
De neanderthaler was proper op zijn eigen. Hij gooide zijn spullen niet zomaar in het rond, maar organiseerde zijn huishouden rond het centrale vuur in de grotten waarin hij zich graag terugtrok. Een zone voor de slagerij was losgekoppeld van de plaats waar de leden van de groep verbleven. Volgens het vakblad Antiquity gebruikte hij kruiden zoals duizendblad en kamille als geneesmiddel – hoewel kritische wetenschappers rekening houden met de mogelijkheid dat die afkomstig waren uit de darminhoud van geslachte dieren die mee werd verorberd. In moeilijke leefomstandigheden moet je niet blasé doen over wat je te eten krijgt.
Proper of niet, het heeft niet mogen baten. De neanderthaler – waarschijnlijk de laatste mensensoort die een deel van de aarde met ons, moderne mensen, deelde – verdween zo’n 30.000 jaar geleden van het toneel, zodat wij sindsdien, en waarschijnlijk voor de eerste keer in onze geschiedenis, de enige mensensoort op aarde zijn. De ware aard van de verwantschap tussen ons en onze onfortuinlijke voorganger blijft onduidelijk. Het vakblad Proceedings of the National Academy of Sciences meldde eind vorig jaar op basis van een analyse van meer dan duizend fossiele kiezen dat het nog altijd niet duidelijk is wie de gezamenlijke voorouder van de moderne mens en de neanderthaler is. De robuuste en succesvolle Homo erectus was de meest voor de hand liggende kandidaat, maar dat lijkt niet overeen te stemmen met de tandenanalyse. Dezelfde studie zegt ook dat de splitsing al bijna een miljoen jaar geleden gebeurde, zodat wij veel langer een eigen weg gegaan zouden zijn dan tot dusver werd aangenomen.
Dat is niet zonder belang voor het interpreteren van resultaten rond genetische vermenging van ons en de neanderthaler. Eind vorig jaar publiceerde Nature een grondige analyse van het genoom van de neanderthaler, waaruit blijkt dat er maar relatief weinig genetische diversiteit in de soort zat – ongetwijfeld een gevolg van een vrij hoge mate van inteelt, zelf het resultaat van de kleine aantallen waarin deze oermensensoort voorkwam. De ouders van een goed bestudeerde neanderthaler waren zeker sterk aan elkaar verwant, hadden misschien dezelfde moeder, of waren een grootvader en zijn kleindochter. In die tijd lag men waarschijnlijk nog niet wakker van ethische bezwaren rond voortplantingsschema’s, de mensen hadden het al moeilijk genoeg.
Variatie in rookgedrag
Het hoeft dan ook niet te verbazen dat er duchtig gekruist is tussen moderne mensen en neanderthalers. De topvakbladen Nature en Science publiceren beide deze maand een artikel waarin uit de doeken wordt gedaan hoeveel kenmerken van neanderthalers wij, Europeanen, vandaag in ons genoom hebben: het gaat om 1 à 3 procent van ons genetische materiaal. Sommige neanderthalergenen voor de vorming van huid en haren zijn zelfs vrij algemeen, wat suggereert dat ze ons geholpen hebben met een aanpassing aan een kouder klimaat – moderne mensen waren niet langer dan enkele tienduizenden jaren voor de eerste ontmoetingen met neanderthalers uit Afrika vertrokken. Ze gaven onze rechtstreekse voorouders onder meer een lichtere huid en strakkere haren, wat voordelig is in een klimaat met minder zon. Maar sommige genen maakten ons vatbaar voor diabetes, en verklaren een deel van de variatie in ons rookgedrag, wat toe te schrijven kan zijn aan veranderingen in levensstijl: de neanderthaler moet veel meer dan de moderne mens langs vuren in rokerige grotten verbleven hebben, en een veel vlees- en vetrijker dieet gehad hebben.
Het viel wel op dat er weinig neanderthalergenen op de geslachtschromosomen zitten, wat erop kan wijzen dat de kruisingen niet gemakkelijk leefbare nakomelingen opleverden. We zaten blijkbaar echt op de rand van de biologische compatibiliteit, wat suggereert dat we genetisch toch ver genoeg van elkaar verwijderd waren om het onderscheid in twee soorten te verantwoorden. Omdat niet iedereen dezelfde neanderthalergenen in zijn genoom heeft, gaan wetenschappers ervan uit dat ongeveer een kwart van het neanderthalergenoom vandaag voortleeft in de moderne mens. Een deel van zijn genen was succesvoller dan de soort zelf, maar dat is een magere troost.
Het is uitermate moeilijk om een genetische lijn te krijgen in het mensenverhaal. Er is het nog altijd niet uitgeklaarde verhaal van de hobbit: een dwergmens die tot misschien amper 12.000 jaar geleden op het Indonesische eiland Flores zou hebben geleefd als een rechtstreekse nazaat van Homo erectus. In Nigeria is een speciale mensenschedel gevonden die er écht voorouderlijk uitziet, maar amper 13.000 jaar oud zou zijn. Er staan ons nog verrassingen te wachten.
Heel vreemd zijn de resultaten van onderzoek dat begin deze maand in Proceedings of the National Academy of Sciences werd gepresenteerd. Tot dusver gingen wetenschappers ervan uit dat alleen Europeanen en Aziaten neanderthalergenen zouden dragen, maar ondertussen zijn er ook teruggevonden in de Yoruba: een etnische groep uit West-Afrika die onder meer in Nigeria vrij algemeen is. Wetenschappers hebben het in deze context over de ‘vergeten U-bocht’ van de mensenmigratie. Die was duidelijk geen eenrichtingsverkeer vanuit Afrika en dan zo ver mogelijk de wereld in, zoals het algemene verhaal wil.
Ongeveer 3000 jaar geleden, lang voor Europese ontdekkingsreizigers via de zee de aanzet voor de kolonisatie van Afrika gaven, moeten er al Europeanen opnieuw naar Afrika zijn getrokken. Via Ethiopië en de oostkust van het continent zouden nazaten daarvan zo’n 900 tot 1800 jaar geleden zelfs de Bosjesmannen in zuidelijk Afrika bereikt hebben – mensen die vandaag de status genieten als dichtste nog levende verwanten van de allereerste moderne mensen. Zelfs zij zijn dus – zij het in beperkte mate – ‘besmet’ met genen van migranten. Omdat er in die tijd in Afrika weinig geschriften werden gemaakt, ging men ervan uit dat er weinig grootschalige migratie gebeurde. Maar de Bijbel en de Koran beschrijven relevante ontmoetingen, zoals tussen koning Salomo van Israël en de koningin van Sheba in wat nu Ethiopië is. Uit die ontmoeting zou zelfs een kind geboren zijn.
Het toont aan dat raszuiverheid een biologisch fragiel, zelfs zo goed als onverdedigbaar, begrip is. Nogal wat mensen bestempelen onze soort ook graag als uniek – volgens slecht geïnformeerden waren wij zelfs het doel van de evolutie. Misschien wel de belangrijkste reden waarom wij zo graag denken dat wij speciaal zijn, is dat wij alles wat enigszins op ons lijkt het leven moeilijk maken – letterlijk. De andere mensensoorten zijn verdwenen, en we zijn goed op weg om hetzelfde te doen met de mensapen. Zo is het niet moeilijk om een geval apart te zijn.
Gouden Dageraad
Er komen ook nieuwe inzichten in recentere fasen van vermenging van moderne mensen uit diverse hoeken van de wereld. Een paar jaar geleden liet het vakblad Public Library of Science Genetics weten dat eventuele Ariërs in Scandinavische landen op hun twee oren kunnen slapen: in de Noord-Europese bevolking zitten geen genetische sporen van zwarten. Voor de partij Gouden Dageraad in Griekenland en andere fascisten in Zuid-Europa is er ‘minder goed’ nieuws: van hun genetische signatuur is 1 à 3 procent van recente zwarte afkomst – een gevolg van gebeurtenissen tijdens de expansie van het Romeinse rijk.
Een analyse in Science vorige herfst wees uit dat de oorspronkelijke jagers-verzamelaars in Europa tussen 7500 en 3500 jaar geleden niet zomaar vervangen werden door landbouwers. De eerste landbouwers in Europa, die het aanvankelijk goed deden, moeten zo’n 4500 jaar geleden in de problemen zijn gekomen, misschien als gevolg van een klimaatverandering, waarna de originele jagers-verzamelaars een comeback maakten. Het illustreert dat een populatie er voordeel uit kan halen niet alles op dezelfde culturele kaart te zetten. Van de eerste Europese boerenpopulaties worden vandaag nog genetische relicten teruggevonden op Sardinië en in Baskenland.
Nature Communications had vorige lente al een studie, die aantoonde dat de Europeanen als volk genetisch een stuk jonger zijn dan algemeen werd aangenomen. Niet langer dan zo’n 6500 jaar geleden moeten er als gevolg van migratie veranderingen zijn gebeurd die onze genetische make-up in een definitieve plooi legden, vooral omdat de specifieke genetische vingerafdrukken van onze voorgangers definitief het onderspit moesten delven. Het is ondertussen ook duidelijk dat Europa niet gekoloniseerd werd door één of twee migratiegolven, maar verschillende keren na elkaar het decor was van immigratie uit verschillende hoeken.
De opvallende studie die Nature enkele weken geleden presenteerde, waarin een 7000 jaar oude ‘holbewoner’ uit wat nu Spanje is op basis van DNA uit een stukje kies als bruin en donkerharig maar met blauwe ogen gepresenteerd werd, illustreert mooi het chaotische karakter van de migraties in prehistorisch Europa. Het gen voor de blauwe oogkleur zou maximaal 10.000 jaar geleden ergens ten noordwesten van de Zwarte Zee ontstaan zijn, mogelijk uit slechts één mutatie, en zou zich als een sneltrein door de mensenpopulatie hebben verspreid, waarschijnlijk omdat de blauwe oogkleur als aantrekkelijk werd ervaren, want een echt functioneel voordeel lijkt er niet aan verbonden te zijn – nu zouden een half miljard mensen blauwe ogen hebben. De mens trok destijds duidelijk in alle richtingen. Dat is vandaag niet anders. Rijke Europeanen gaan in het arme Afrika nog meer fortuin zoeken, terwijl arme Afrikanen hopen in het rijke Europa een beter bestaan te kunnen vinden.
Twee weken geleden publiceerde Science (het kan niet op met genetische analyses van de geschiedenis van de mens in de topvakbladen) een kaart van de vermenging van diverse modernemenspopulaties gedurende de voorbije 4000 jaar (interactief te raadplegen op het internet). Ze toont de genetische gevolgen van grootschalige migraties zoals het Europese kolonialisme, de slavenhandel (zowel naar Azië als naar Amerika) en de Mongoolse veroveringstochten – die lieten sporen na tot in West-Turkije. De handelsactiviteiten langs de Zijderoute naar China zijn zichtbaar in de gegevens. Zo’n 1200 jaar geleden zijn mensen vergelijkbaar met de moderne Grieken genetisch vermengd geraakt met de Tu-minderheid in China.
Het hoeft niet te verbazen dat de software waarmee de genetische gegevens van bijna 1500 personen uit 95 bevolkingsgroepen uit de hele wereld gescreend werd, ‘Globetrotter’ werd gedoopt. De migratie van de moderne mens heeft een ingewikkeld patroon gevolgd, dat er niet echt als een levensboom uitziet maar meer als een moeilijk doordringbaar struikgewas. Bizar is ook dat Amerika, volgens het vakblad Genetics, niet gekoloniseerd werd door Oost-Aziaten die zo’n 15.000 jaar geleden via de Beringstraat de oversteek maakten, maar door Europeanen (via dezelfde Beringstraat). De oude Europese zwervers zouden vandaag genetisch het sterkst bewaard zijn in Amerikaanse indianen, hoewel hun DNA ook gecontamineerd raakt door andere rasseninvloeden.
Dat illustreert waar de mensheid naartoe evolueert: naar grootschalige genetische vermenging als gevolg van globale migratie. Volgens sommige analisten is het concept mensenras ten dode opgeschreven, en evolueren wij naar een soort universele mens, die de mokkamens gedoopt werd, omdat wij er allemaal lichtbruin zullen uitzien – het klassieke voorbeeld is golfvedette Tiger Woods. Optimisten hopen dat parallel daarmee het racisme en alles wat daar aan vooroordelen mee gepaard gaat uit de wereld zal verdwijnen, maar dat is misschien naïef. Ongelijkheid zit zo sterk in de biologie ingebakken dat er dan andere manieren gevonden zullen worden om te discrimineren.
DOOR DIRK DRAULANS
Volgens sommige analisten zullen we er allemaal lichtbruin gaan uitzien, met Tiger Woods als voorbeeld.
