Zondag opent in het SMAK een Panamarenko-tentoonstelling. Of hoe de droom van de werkmanstelg een gevleugeld oeuvre werd.
Al van in de Oudheid hebben de betere zinnebeelden vleugels. Bij Hermes, de boodschapper van de goden, behoorden ze tot de vaste outfit. Niké, de overwinningsgodin, had een paar krachtige exemplaren, en dan is er natuurlijk Amor, de bevlogen peuter die in menig schilderij ondersteboven tegen het plafond hangt. Het zou wel eens kunnen dat vleugels zo interessant zijn omdat er een elegante aftocht mee kan worden geblazen.
Victorie, goddelijke woorden of liefde hebben namelijk ook een frustrerende eigenschap: ze verdwijnen soms. Vandaar de vleugels. Die zijn er opdat hemelse lotsbepalers zonder de minste aanleiding zouden kunnen wegvliegen, waarna de aardse zondaar weer kwijnend en vreugdeloos moet gaan ploeteren. Pech, maar zo gaat dat nu. Een beetje pessimist moet dus wel een poging doen om aan het wereldse juk te ontkomen. Een fantast, een kunstenaar of een uitvinder moet dat ook. Anders blijft alles almaar bij het oude en komt er nooit schot in het verhaal. Zo is het ook met het oeuvre van Panamarenko (61), dat aantoont hoe sierlijk iemand zich met een gereedschapskist naar den hoge kan begeven.
De artiestennaam verwijst naar de luchtvaartmaatschappij Pan-Am, gekoppeld aan een Russisch achtervoegsel dat er altijd te veel aan is. Het woord kwam in de plaats van het iets minder welluidende Henri Van Herreweghe, de naam van de man die zich in de jaren zestig tot kunstenaar ontpopte om de werkmansfilosofie van zijn milieu te ontstijgen. Een van de eerste vliegmachines was de rugzak-propeller zoals die in het stripverhaal Rocketeer. Daarin werkt het toestel echt, behalve dan dat de held er geregeld mee te pletter stort omdat hij het besturingssysteem niet beheerst. Na de rugzak werden de machines omvangrijker en breidde het vocabularium zich naar ruimte- en onderwaterexperimenten uit. Zo maakte Panamarenko een ‘pedaloboot’ voor een eenmansreis over de bodem van de Noordzee, die door middel van een paar pedalen wordt voortbewogen.
RECYCLAGEKUNSTENAAR
Ook zijn er de zeppelins en de ruimtetuigen, maar vooral mooi zijn de amfibieachtige assemblages die er gelijktijdig broos, licht en complex uitzien. Zo is vorig jaar nog de Raven geboren, de met vleugels, zijwieltjes en een staartvormig achtervoegsel gestileerde fiets die bij galerie Ronny Van de Velde in Antwerpen te kijk stond.
Panamarenko bleef altijd dezelfde koers aanhouden, zodat een eenduidig oeuvre ontstond rond het prozaïsche van het transport, gekoppeld aan het fantastische van wetenschap en techniek.
Verschillende toestellen komen uit de annalen van de luchtvaartgeschiedenis, al was hen daar zelden een lang leven beschoren. Door ze van onder het stof te halen, is Panamarenko eigenlijk ook een recyclagekunstenaar, die op aan de kant geschoven uitvindingen van anderen voortborduurt. Maar de toegevoegde elegantie haalt altijd de bovenhand, dus mag de herziening als een daad van idealisme beschouwd worden.
De achterliggende gedachte bij het expansieve werk is een kritische houding tegenover de ratio en tegenover een tekort aan verbeelding in de wetenschappen. Een hele mondvol, maar in de praktijk volstaat de onvervalste, met gespeelde ernst gepresenteerde jongensdroom. Naar zijn wereldvreemde aura te oordelen, krijg je trouwens weleens de indruk dat het niet veel had gescheeld of de kunstenaar was op een achterkamertje blijven hangen om er modelbouwvliegtuigjes in elkaar te prutsen. Maar het is dus beter uitgedraaid. Op dit ogenblik loopt in het New Yorkse Dia Center een tentoonstelling en brengt het SMAK een expositie die volgt op de in 1998 toegekende J.C. van Lanschotprijs, een Nederlandse erkenning mét cheque van ruim 900.000 frank voor een doorslaggevende bijdrage aan de beeldhouwkunst uit de lage landen.
Panamarenko, SMAK, Citadelpark in Gent, elke dag behalve op maandag open van 10 tot 18 uur, van 4 maart tot 20 mei (09-221 17 03).
Els Fiers
