In de Golf van Biskaje wemelt het van de walvissen. De vereniging Natuurpunt organiseert ecotoerisme naar de Golf om haar leden van walvissen te kunnen laten genieten. Het doel blijft uiteraard de bescherming van zeezoogdieren.

De ultieme manier om wakker te worden, is met een schallend bericht via de intercom: ‘Reuzenhaai aan bakboord, reuzenhaai aan bakboord’.

Je weet dat je te laat aan dek zult zijn, maar de druk om het toch te proberen is groot. Je stormt dus je bed uit. De reuzenhaai is een fantastisch dier. Niet zeldzaam, maar je ziet hem bijna nooit. Een gigantische haai die tot twaalf meter lang kan worden, en die leeft zoals baleinwalvissen: zwemmen met een open muil om plankton uit het water te filteren. Een doodbrave reus.

Helaas zie je er boven water weinig van: twee driehoekige vinnetjes met daartussen vijf meter niets. Maar het gaat om het gevoel, om de ontmoeting met een wonder van de natuur, een prachtige illustratie van het feit dat de evolutie werkelijk alle levensvormen uitprobeert in haar streven naar variatie en succes.

Aan dek van de Princess Danae is het vervolgens wachten op de volgende melding via de intercom, op de volgende interessante ontmoeting. De Princess Danae is een cruiseschip dat voor de gelegenheid is afgehuurd door het Britse gespecialiseerde reisbureau Ultimate Pelagics, voor een walvistocht in de Golf van Biskaje. Een stuk zee dat vooral bekend is voor zijn scherpe winden, maar waar grote aantallen walvissen blijken te leven. Het reisbureau maakte een akkoord met de vereniging Natuurpunt, waardoor een kleine vierhonderd Vlamingen konden genieten van een spannende zoektocht naar walvissen en dolfijnen. Onder de deelnemers een dame met hoofddoek – interesse in de natuur dringt tot alle geledingen van de maatschappij door.

Af en toe drijft een maanvis langs de boot: een vreemd dier dat vier meter lang kan worden en tot een ton kan wegen, en dat eruitziet als een grote ronde kop met een staartje en enkele vinnen. Hij dobbert dikwijls op zijn zij op het wateroppervlak, als een reusachtige lege pizzadoos. 2008 was een goed jaar voor maanvissen in de Golf van Biskaje, al weet niemand precies waarom. Misschien was het een goed kwallenjaar: kwallen zijn de voornaamste voedselbron van maanvissen. Het is bekend dat kwallen het goed doen in regio’s waar vispopulaties crashen. De vispopulaties doen het niet goed in de Golf van Biskaje, als gevolg van vooral overbevissing.

KAREKIET IN DE BAR

De trip met de Princess Danae vindt zijn oorsprong in een initiatief van Natuurpunter Peter Symens, die vanaf 2000 elk jaar een overtocht organiseerde op de Pride of Bilbao: een ferry tussen het Britse Portsmouth en het Spaanse Bilbao die vooral door vrachtwagenchauffeurs gebruikt wordt, en die dwars door walvisgebied vaart. ‘Wat begon als een gezellig onderonsje met een tiental vrienden groeide via mond-tot-mondreclame uit tot een jaarlijkse organisatie voor maximum tachtig deelnemers’, vertelt Symens. ‘Het walvistoerisme floreerde aan boord van de boot. Maar omdat de ferry gewoon zijn route volgt, is het onmogelijk om wat langer in interessante zones te blijven. En ook in een oceaan zijn er woestijnen waar weinig of niets te zien is. Daarom leek het ons nuttig om met Ultimate Pelagics in zee te gaan.’

Symens’ inspanningen passen in de pogingen van Natuurpunt om natuurbeheer te koppelen aan verantwoord toerisme: het is gemakkelijker mensen te bewegen respect te hebben voor de natuur als ze er zelf iets van te zien krijgen. En hoe meer leden Natuurpunt kan aantrekken, hoe groter het gewicht is dat de organisatie in de schaal kan leggen in de steeds bitser wordende strijd om de bestemming van de schaarse open ruimte die Vlaanderen nog rijk is. Of in de bescherming van onze ‘buitengaatse provincie’: de Noordzee, waarin ook dolfijnen voorkomen. Tijdens de jongste Octopusonderhandelingen over een hervorming van de Belgische staat kwam er zelfs een plan op tafel om de Noordzee te wisselen voor Brussel: Vlaanderen zou de Noordzee krijgen (nu een federale, dus Belgische aangelegenheid) maar moest in ruil alle claims op Brussel laten varen. Een voorstel dat geen lang leven beschoren was.

Aan boord van de Princess Danae is een vreemde mix van mensen verzameld: toeristen die gewoon een ander soort cruise wilden, met iets meer vertier dan Nicole en Hugo en overdadige maaltijden die je vervolgens moet proberen binnen te houden; occasioneel geïnteresseerden die meekijken als anderen iets ontdekken; en fanatieke natuurkenners die nooit hun verrekijker lossen of de ogen van de telescoop halen, en die moeiteloos zeldzame vogels als het Wilsons stormvogeltje en de vorkstaartmeeuw tussen de golven ontdekken. Met wat geluk zie je een uitgeputte karekiet tussen de flessen van de bar zitten en een tortel op adem komen op de balustrade. Vermoeide trekkers die blij zijn dat ze op een boot krachten kunnen opdoen, in de hoop dat hij in de juiste richting vaart.

‘Zeevogels kunnen heel talrijk zijn, en lijken het minder moeilijk te hebben dan landvogels om te overleven’, zegt Gerald Driessens van Natuurpunt. ‘Voor hun voeding beschikken ze blijkbaar over gigantische wateroppervlakken. Helaas kunnen ze niet overal evengoed vissen. En hun broedplaatsen aan land kunnen bedreigd zijn. Daarenboven kunnen ze door hun afhankelijkheid van de zee niet gemakkelijk uitwijken als hun voedselaanbod bedreigd is. Er zijn aanwijzingen dat sommige soorten ernstige moeilijkheden ondervinden door de effecten van de opwarming van het zeewater op vispopulaties. Het ziet er dus zeker niet voor alle soorten rooskleurig uit.’

POTVIS OP BESTELLING

De meeste bezoekers aan boord lijken voor de walvissen te komen. Een dolfijn van Cuvier lokt altijd meer interesse dan een jan-van-gent, hoewel er van de eerste meestal niet meer te zien is dan iets wat lijkt op een drijvende boomstam, en de tweede regelmatig een sierlijke duikdemonstratie geeft om iets uit het water te vissen. Walvissen spreken tot de verbeelding, en niet alleen omdat het zoogdieren zijn, zoals wij. Het zijn zoogdieren die erin geslaagd zijn een milieu te koloniseren waar wij het nog altijd moeilijk mee hebben: de dieptes van de zee.

‘De Golf van Biskaje is echt wel een uitzonderlijke plaats voor zeezoogdieren’, vertelt Dominique Verbelen van Natuurpunt. ‘Er zijn 91 soorten zeezoogdieren in de wereld, en daarvan kan een derde in de Golf van Biskaje gezien worden. We registreren alle waarnemingen zo nauwkeurig mogelijk. Die komen in een gegevensbank waarmee wetenschappers proberen de vele raadsels die zeezoogdieren nog meedragen op te lossen. Zo is niet geweten waar de vele gewone vinvissen die in de Golf voorkomen zullen overwinteren. Het is belangrijk dat we dat te weten komen als we de soort afdoende willen beschermen.’

De gewone vinvis is met zijn lichaamslengte van maximaal 27 meter waarschijnlijk het op één na grootste dier dat ooit geleefd heeft, na de blauwe vinvis die een paar meter groter kan worden, en die ook heel af en toe in de Golf gezien wordt. Op de juiste plaatsen in de Golf zie je doorlopend gewone vinvissen. Of toch zeker de metershoge fontein die het dier uit het spuitgat boven op zijn kop blaast als hij boven water komt. Dat en een donkergrijze rugrand is alles wat er te zien is. Dichterbij komen, helpt niet, want vele walvissen overleven een aanvaring met een groot schip niet.

De walvissen zitten geconcentreerd in een zone van de Golf waar de oceaanbodem sterk glooit, en opstijgt van een diepte van 4 kilometer naar amper 200 meter onder het wateroppervlak. Koud mineraalrijk water uit de diepte komt er in contact met warmer water, waardoor er een explosie van leven is, van minuscuul kleine planktondeeltjes, die zelf het voedsel vormen van vissen en walvissen. Sommige walvissen en dolfijnen eten vissen. Of inktvissen. Ook de potvis komt in de Golf van Biskaje voor, een mythisch dier dat model stond voor Moby Dick en bekend is voor zijn vermeende heroïsche gevechten met reuzeninktvissen in de diepzee. Dat de potvissen er zitten, betekent nog niet dat je er te zien zult krijgen. Dieren in het wild kunnen meestal niet op bestelling geleverd worden – en zo hoort het.

ILLEGALE HARPOENEN

De stuwende kracht achter de wetenschappelijke verwerking van de zeezoogdierwaarnemingen in de Golf van Biskaje is Clive Martin van het Biscay Dolphin Research Programme, tegelijkertijd was hij de voornaamste gids van de Natuurpunttrip. Van op de brug gaf hij via de intercom voortdurend waarnemingen door. Al vijftien jaar verzamelt hij gegevens van zeezoogdieren in de Golf, vooral van op ferry’s, maar steeds meer van op schepen ingehuurd voor ecotoeristische initiatieven. Zo ziet hij de hoeveelheid dolfijnen in de Golf achteruitgaan. Op de trip met de Princess Danae waren dolfijnen inderdaad vrij schaars, zeker dolfijnen die kwamen ‘rijden’ op de boeggolf van het schip. Enkele jaren geleden nog waren dolfijnen vlak bij een boot een gegarandeerde dagelijkse attractie.

‘Ik ben er zeker van dat vele Baskische vissers nog altijd harpoenen aan boord hebben om op walvissen en dolfijnen te schieten’, mort Martin. ‘De walvisjacht met harpoenen is ooit op de Baskische kust verfijnd. Nu is ze illegaal, en de vissers kunnen met de geschoten dieren niets doen, maar ze willen de jacht niet opgeven, uit gewoonte. Er komen ook steeds meer dolfijnen in visnetten terecht. In 2001 toonden wij aan dat bijna een op de twee sleeptrajecten met netten in de Golf een dode dolfijn opleverde. Dat zijn zulke grote aantallen dat het niet verwonderlijk is dat de populaties het niet meer aankunnen. In 2007 zagen we in de beste maanden de helft minder dolfijnen dan andere jaren. 2008 doet het zeker niet beter.’

Toch zou de recente achteruitgang te sterk zijn om ze uitsluitend te wijten aan de bijvangsten in de visserij. ‘We denken dat dolfijnen ook steeds meer honger lijden in de Golf’, zegt Martin. ‘We hopen dat ze naar betere plaatsen zijn getrokken, waar ze wel nog efficiënt kunnen vissen, want anders ziet het er niet goed uit. We zien sinds enkele jaren namelijk dat de visserij op sardienen en ansjovissen in de Golf niet meer rendabel is, dat er overbevissing is geweest en de visstocks niet meer aangevuld worden. Maar in feite doet het er niet toe wat de oorzaak is. We zien dat er een probleem is, en we willen dat zo efficiënt mogelijk oplossen. De overleving van tal van interessante diersoorten staat op het spel.’

Het is moeilijk te zeggen wat er de reden van is dat de zee een mens zo rustig maakt. Misschien omdat er niets anders te zien is dan de golven. Het hectische gedoe onder water blijft ons bespaard. De littekens op de flanken van sommige dolfijnen illustreren dat het ook onder water niet altijd een pretje is. Ook dolfijnen maken onderling ruzie, moeten onverdroten aan de slag om genoeg te eten te vinden, en moeten daarbij botsingen met boten en het risico op een verdrinkingsdood in een visnet zien te ontwijken.

Maar het blijven fascinerende dieren. Wat niet wil zeggen dat de markt voor ecotoerisme in de Golf van Biskaje echt groot is. Ultimate Pelagics gaf er na de laatste trip de brui aan, ondanks de talrijke aanwezigheid van Natuurpunters. Dominique Verbelen en Peter Symens blijven optimistisch: ze zullen wel een andere manier vinden om walvissen in de aandacht te houden, en mensen de kans te geven bij walvissen op bezoek te gaan. Sensibilisatie is een eindeloos, maar essentieel proces om de strijd tegen aftakeling en uitsterving met succes te kunnen blijven voeren.

VISSER JEREMY DEMEY VAN OSTEND PELAGIC ORGANISEERT AF EN TOE DOLFIJNENEXCURSIES OP DE NOORDZEE. INLICHTINGEN: jeremy.demey@telenet.be.

EEN ZEKERE ZEEBESTENDIGHEID IS WENSELIJK.

DOOR DIRK DRAULANS

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content