Als het democratische experiment in Irak lukt, dan ziet het er voor de dictators in Egypte, Saudi-Arabië, Syrië en Iran niet al te best uit. Want ook in die landen snakt de bevolking al tientallen jaren naar meer democratie. Dat zegt Reuel Marc Gerecht, Midden-Oostenspecialist en invloedrijk opiniemaker in Washington.
Info : Johan Van Overtveldt is directeur van de denktank VKW Metena.
‘Er kan wat meer tijd uitgetrokken worden voor het interview, want de ontmoeting tussen mijnheer Gerecht en de leden van de Congrescommissie is verdaagd’, zo meldt de niet echt Amerikaans klinkende secretaressestem. Haar opmerking geeft meteen aan dat Reuel Marc Gerecht niet zomaar een meeloper is in Washington. Deze Midden-Oostenspecialist van het American Enterprise Institute, een van de meest prestigieuze think tanks in de Amerikaanse hoofdstad, behoort tot de beperkte kring van mensen waar zelfs Condoleezza Rice en Donald Rumsfeld al eens tijd voor vrijmaken. Onder meer vanuit een tienjarige CIA-ervaring (1985-1994) koppelt Gerecht, die vlot Frans, Arabisch en Perzisch spreekt, lokale terrein- en mensenkennis aan een brede belezenheid over het Midden-Oosten. Hij publiceert geregeld in onder meer The New York Times, Financial Times en Foreign Affairs en schreef onlangs The Islamic Paradox: Shiite Clerics, Sunni Fundamentalists, and the Coming of Arab Democracy, waarin hij op briljante wijze de huidige situatie in het Midden-Oosten analyseert.
De opstand in Irak gaat onverminderd voort. Is het perspectief op democratie reëel of een dwaze droom van de regering-Bush?
REUEL MARC GERECHT: Het democratisch perspectief is zeer reëel in Irak en nu ook in andere landen van het Midden-Oosten. Het is wel verkeerd te denken dat dit vooral aan president Bush te danken is. Ik toer al jaren door het Midden-Oosten en in nagenoeg alle landen leeft in brede kringen van de bevolking al decennialang een democratisch bewustzijn. In Irak zal ongetwijfeld nog veel bloed vloeien, maar tegelijk wijst veel erop dat die opstand geleidelijk zal uitdoven. Ik verbleef onlangs nog enkele dagen in de Jordaanse hoofdstad Amman. De rijke Iraakse soennieten die ik daar heb ontmoet, verheelden nauwelijks dat ze, samen met Syrische relaties, de opstand actief steunden. Voor die mensen vormden de verkiezingen van 30 januari een heuse schok. Dat die konden doorgaan en dan ook nog eens zo’n grote opkomst kenden, was een totale verrassing voor hen. Zij beseffen dat een terugkeer van de oude garde nu echt niet meer kan.
U twijfelt er dus niet aan dat de opstand in Irak vooral vanuit de omringende landen gevoed wordt?
GERECHT: Dat staat als een paal boven water. President Mubarak in Egypte, de Assad-clan in Syrië, de Saud-monarchie in Saudi-Arabië en de theocratische dictators in Iran bidden elke dag tot Allah om het democratische experiment in Irak te laten mislukken. Zeker Iran en Syrië doen ook nog veel meer dan alleen maar bidden om de chaos in Irak te laten zegevieren. Maar zij komen in een steeds moeilijker parket.
Toch zit de regering-Bush hier met een groot probleem: enerzijds hamert ze op democratie en anderzijds blijft ze in bed met dictators in Caïro en Riyad. Zal dat op den duur niet het totale Midden-Oostenbeleid ondermijnen?
GERECHT: Men mag toch niet vergeten dat er de voorbije maanden in het Amerikaanse buitenlandse beleid hoe dan ook een scherpe bocht is genomen. Nooit gaan we nog terug naar een situatie waar een Amerikaans president Mubarak zal begroeten met ‘ my dearest friend Hosni’. We zullen het ook nooit meer meemaken dat de ambassadeur van Saudi-Arabië in Washington mee beslist over bepaalde benoemingen binnen de Amerikaanse overheid. Ooit wou iedereen in Washington in een goed blaadje staan bij prins Bandar. Tot grote ontsteltenis van die man zelf krijgt hij nu op steeds meer adressen het statuut van persona non grata. Er is echt iets onherroepelijk veranderd.
Laten we even de landen die Irak omringen geval per geval bekijken. Hoe beoordeelt u de situatie in Saudi-Arabië?
GERECHT: Een kruitvat waar alle momenten de vlam in de pan kan slaan, ook al brengt het bewind de extremisten de jongste tijd harde klappen toe. De soennitische Saud-monarchie siddert bij de gedachte dat het democratische experiment in Irak zou kunnen slagen. In de oostelijke provincies van Saudi-Arabië, waar zich de grootste olievoorraden van het land bevinden, bestaat de meerderheid van de bevolking uit sjiieten – die door de soennieten als derderangsburgers worden behandeld. In die oostelijke provincies volgt de bevolking de ontwikkelingen in Irak met argusogen. De recente lokale verkiezingen in Saudi-Arabië waren niet meer dan een farce, maar het viel wel op dat de opkomst nergens zo hoog was als in die oostelijke provincies. Er beweegt daar iets.
In het brandpunt van de internationale belangstelling vandaag staat Syrië. Is de indruk terecht dat er ook daar een stroomversnelling op gang gekomen is?
GERECHT: Het is nog te vroeg voor die conclusie, maar het staat wel vast dat het bewind in Damascus met de moordaanslag op de Libanese oud-premier Rafik Hariri én met die aanslag in Tel Aviv twee haast onwaarschijnlijke stommiteiten beging. Volgens mijn informatie bestaat er niet de minste twijfel over dat Syrië daar telkens achter zat. Tot voor die twee gebeurtenissen vond de regering-Bush Syrië wel vervelend maar niet dreigend genoeg om in te grijpen. Damascus heeft het Bush nu heel makkelijk gemaakt. De Amerikaanse president kreeg onmiddellijk de internationale gemeenschap, inclusief Frankrijk, Duitsland en Rusland, achter zich. Drukken Bush en de internationale gemeenschap door dan zal het Syrische leger Libanon moeten verlaten. In Damascus weet men zeer goed dat enkele doelgerichte bombardementen vanwege de Amerikanen het Syrische leger, dat sowieso niet veel voorstelt, zwaar zouden verminken. Maar het opgeven van Libanon leidt onvermijdelijk tot de val van de Assad-dynastie, want die heeft de miljoenen dollars die ze jaarlijks uit Libanon haalt hard nodig om intern en extern de nodige steun af te kopen. Die miljoenen dollars komen voornamelijk uit de Libanese drugsproductie, die grotendeels in Syrische handen is.
Maar ondanks alle recente commotie rond Syrië blijft de aandacht van de Amerikaanse regering toch in de eerste plaats gericht op Iran?
GERECHT: Zonder de minste twijfel. Het blijft afwachten tot welke concrete acties de regering-Bush zal overgaan. Al te vaak wordt in deze context over het hoofd gezien dat er in Iran een echte democratische cultuur bestaat. De hoop op heuse democratie lag ook besloten in de steun aan de islamitische revolutie van een kwarteeuw geleden. Khomeiny en zijn volgelingen hebben het democratische gedachtegoed letterlijk en figuurlijk proberen te vermoorden, maar dat is hoegenaamd niet gelukt. Heel belangrijk daarbij was en is het enorm grote contingent Iraniërs dat in het Westen leeft. Ondanks verwoede pogingen van de theocratie in Teheran om dat te verhinderen, onderhouden zij nauw contact met het thuisfront in Iran. De Iraanse bevolking is dan ook bijzonder goed geïnformeerd over wat er in de wereld en in de eigen regio gebeurt. Van alle landen in het Midden-Oosten heeft Iran bovendien zeer zeker ook de meest pro-Amerikaanse bevolking. De interne oppositie tegen de theocratische dictatuur is groter dan ooit.
Als de democratie zich doorzet in Irak, dan zullen de sjiieten daar in een toonaangevende rol komen. Zal dat de theocratie in Teheran niet versterken?
GERECHT: Nee, totaal niet. Dit is een van de meest hardnekkige misverstanden over het hele Midden-Oosten. De Iraakse grootayatollah Ali Al-Sistani gruwelt van het politieke gedachtegoed van Khomeiny en zijn opvolgers Khamenei en Rafsanjani. Pas de inzichten van Sistani toe in Iran en de heerschappij van de mullahs is morgen ten einde. Als je in Najaf praat met Sistani en zijn nauwste medewerkers dan merk je onmiddellijk dat zij Khomeini bewonderen voor het ten val brengen van de sjah-dictatuur, maar zich voor de rest compleet distantiëren van zijn leer.
Volgens ‘The New York Times’ zijn speciale eenheden in Iran nu al bezig met de voorbereiding van de Amerikaanse aanval op Iran. Mogen we die de komende maanden verwachten?
GERECHT: Ik heb het fameuze artikel van Seymour Hirsch nauwkeurig bestudeerd en geloof me: het is voor 98 procent onzin. Waarom zouden we dat doen? We weten perfect waar die nucleaire installaties staan. Ik ben ervan overtuigd dat we ze met enkele doelgerichte bombardementen kunnen uitschakelen. De Amerikaanse luchtmacht moet dan wel eerst de Iraanse luchtmacht en het afweergeschut uitschakelen, maar die klus is in drie dagen geklaard.
Bombardementen, maar dus geen invasie?
GERECHT: Lees aandachtig wat Bush tijdens zijn toespraken in Europa zei: ‘De VS zullen Iran niet binnenvallen.’ Hij heeft nergens gezegd: ‘De VS zullen Iran niet aanvallen.’
Is er wat die aanval op Iran betreft al een ‘point of no return’ gepasseerd?
GERECHT: Nee. Zoals Bush ook zei: alle opties blijven open. We moeten ons evenwel geen illusies maken. De Iraanse clerus zal haar nucleair programma nooit opgeven als gevolg van normale politieke onderhandelingen. Zij zijn minstens even onbetrouwbaar als het Noord-Koreaanse regime. De Europese aanpak kan dus enkel werken als men het spel keihard speelt en dus een compleet handelsembargo ten aanzien van Iran instelt. Maar Frankrijk en Duitsland zijn daar niet toe bereid.
Zou een Amerikaanse aanval op Iran het hele Midden-Oosten niet in vuur en vlam zetten?
GERECHT: (lachend) Kom nou, dat refrein is méér dan afgezaagd. Denkt u nu echt dat de Iraakse sjiieten of de Palestijnen of wie dan ook in het Midden-Oosten een heilige oorlog gaat beginnen omdat de regering-Bush de Iraanse dictators uit hun machtspositie wegbombardeert? Want dat zal inderdaad het gevolg zijn: de theocratie in Teheran zal een vernietiging van het nucleaire arsenaal méér dan waarschijnlijk niet overleven.
U noemde net de Palestijnen. Kan het Midden-Oosten ooit tot rust komen zonder een fundamentele oplossing voor het Israëlisch-Palestijns conflict?
GERECHT: Het gaat nu duidelijk de goede kant op. Twee elementen hebben die gunstige evolutie in de hand gewerkt, namelijk het bouwen van de omstreden muur waardoor de kans op zelfmoordacties drastisch teruggeschroefd werd en de dood van Arafat. De oplossing van het Israëlisch-Palestijnse conflict is nodig omwille van de situatie ter plekke, maar het oefent nauwelijks invloed uit op de ontwikkelingen in Irak, Iran en Saudi-Arabië. In Egypte en Syrië speelt het wel enigszins mee. Wat de opmars van politieke democratie betreft, zijn de ontwikkelingen in de Palestijnse gebieden uitermate boeiend. Nergens ter wereld is de terroristische ethos immers zo verstrengeld geraakt met de nationale identiteit. Laat de Palestijnse entiteit ruimte voor democratie? Die vraag moet in de komende maanden een antwoord krijgen.
Terrorisme brengt ons bij Al-Qaeda en Osama Bin Laden. Volgens sommigen staan ze sterker dan ooit, volgens anderen hangen ze uitgeteld in de ring. Hoe ziet u dat?
GERECHT: Zeker niet in een van die twee extremen. Operationeel heeft Al-Qaeda duidelijk grote problemen nu het zijn thuishaven in Afghanistan kwijt is. Democratisering in het Midden-Oosten is ook een regelrechte ramp voor hen. Zij haten alles wat met vrijheid, democratie en welvaart te maken heeft. Vergeet ook niet dat de basisfilosofie van de beweging erin bestond terroristische cellen in het Westen zelf te kweken om zodoende dat Westen intern aan te vreten. Ook op dat vlak kregen ze de voorbije jaren stevige klappen te incasseren, met uitzondering van Europa. Nogal wat tekenen wijzen erop dat Al-Qaeda vandaag operationeel stevig ingeplant zit in Europa, waar de politieke leiders zich toch maar langzaam bewust worden van het probleem. In de VS is men daarom vandaag dubbel op zijn hoede voor een actie van Al-Qaeda tegen de VS vanuit Europa. Want daar draait alles toch om: Al-Qaeda staat of valt met aanslagen tegen de VS. En ik sluit nieuwe, moordende acties op Amerikaans grondgebied absoluut niet uit.
Gelooft u Bush als hij stelt dat de vangst van Bin Laden slechts een kwestie van tijd is?
GERECHT: Ja , maar het zou nog wel eens heel lang kunnen duren. Bin Laden zit bijna zeker in dat extreem onherbergzame grensgebied tussen Af-ghanistan en Pakistan. Dat maakt die jacht zo moeilijk. Ik ken maar één ander gebied in de hele wereld waar het even moeilijk zou zijn om achter één man aan te gaan en dat is het Amazonewoud in Latijns-Amerika.
Hoe schat u de kans in dat er in Pakistan, bijvoorbeeld na het vermoorden van generaal Musharaf, een Taliban-achtig regime aan de macht komt?
GERECHT: Dat is nagenoeg uitgesloten. Er zitten zeker extremistische elementen in het Pakistaanse leger en zeker in de geheime dienst van het land. In het Westen wordt de discipline en de ethos binnen het Pakistaanse leger echter fel onderschat. De Pakistani komen terzake heel dicht in de buurt van de normen die binnen het Turkse leger gelden. Het Pakistaanse leger zou een Taliban-regime in het eigen land nooit dulden.
Onze slotvraag moet onvermijdelijk over de transatlantische relaties gaan. Komt het ooit nog goed?
GERECHT: Zeg nooit nooit, maar de afstand tussen de VS en Europa blijft ook na het recente bezoek van Bush erg groot. In tegenstelling tot wat de meesten denken, is de kloof niet zo groot met Frankrijk. Jacques Chirac denkt ook altijd in machtstermen en vindt al het gedoe over soft power eigenlijk maar niks. De Duitsers daarentegen, met kanselier Gerhard Schröder op kop, verhieven dat concept tot een religie. Het viel toch op hoe bij het bezoek van Bush Schröder zich haast geconstipeerd gedroeg naast Bush, terwijl Chirac zich duidelijk op zijn gemak voelde. Inzake Irak zou Europa zich goed moeten realiseren wat de opties zijn. Ofwel slaagt Bush en wordt Irak een democratie, ofwel mislukt Bush en moeten de Amerikanen in de grootste chaos de aftocht blazen. In het eerste geval zal het Amerikaanse prestige wereldwijd een gigantische boost krijgen en zullen de Europese leiders een drastische bocht moeten maken in hun retoriek. In het tweede geval krijgen we in de VS een onstuitbare golf van extreem isolationisme. Washington zal dan zijn handen aftrekken van alle hete hangijzers in de internationale relaties. Geen prettig vooruitzicht voor Europa. Want zelfs als het dat vacuüm zou willen opvullen – wat zeker iemand als Chirac maar al te graag zou doen – dan zal zeer snel blijken dat het daarvoor het doorzettingsvermogen en vooral de middelen mist. Ik wens Europa dan veel succes om, zoals nu met de VS, in de clinch te gaan met, pakweg, China en Rusland.
Door Johan Van Overtveldt
‘Iran heeft de meest pro-Amerikaanse bevolking van het hele Midden-Oosten.’
‘Voor Al-Qaeda is democratisering in het Midden-Oosten een regelrechte ramp.’
