De kaartenmaker Gerardus Mercator is een van de tien genomineerden voor de finale van De Grootste Belg op Canvas.

Het populairste Belgische bankbiljet ooit was het oude briefje van duizend frank met de beeltenis van een geleerde met een wereldbol en een lange grijze baard: Gerardus Mercator, een man die op 5 maart 1512 in het plaatsje Rupelmonde langs de Schelde als Gerard de Cremer geboren werd, die als Meester Gheert bekendstond aan de Leuvense universiteit waar hij de beroemdste kaartenmaker aller tijden werd, en waar hij – de gewoonten van zijn tijd indachtig – een Latijnse naam aannam. Een Cremer was een koopman, en mercator is het Latijn voor koopman.

Het beroemde bankbiljet werd in de volksmond kozend een mercatorke genoemd. En wie heeft er ooit van een merckxke of een brelleke gehoord? Mercator is in de loop der tijden een ijzersterk merk geworden. Reisbureaus, verzekeringen, een opleidingsschip, apotheken, restaurants – overal zijn ondernemingen naar de beroemde kaartenman genoemd.

Mercator was een ongelooflijk effi- ciënte wetenschapper. Zijn eerste echte kaart, een kaart van Vlaanderen, is zo gedetailleerd dat ze vandaag nog altijd kan dienen om van het ene dorp naar het andere te wandelen (de huidige wegen staan er natuurlijk niet op). Mercator gebruikte vooral kerktorens om zich te oriënteren, en zijn metingen van hoeken waren zo nauwkeurig dat afstanden en richtingen correct op zijn met veel zwier versierde kaart terechtkwamen. Hij introduceerde in onze streken zelfs het uit Italië overgewaaide cursief ‘schoonschrift’.

Zijn wereldbollen, zijn wereldkaarten, zijn atlassen, allemaal met de hand gemaakt, waren mooier en vooral nauwkeuriger dan alles wat zijn nochtans illustere tijd- en vakgenoten produceerden. Mercator was dan ook een volbloed wetenschapper, een man die er helemaal voor ging, vanaf het begin, toen hij in zijn eentje meetkunde ging studeren om voldoende kennis te vergaren.

Hij begreep dat er in zijn tijd van grote ontdekkingsreizen grote kaarten nodig waren. En vooral handige kaarten. Als Mercator nu zou leven, met dezelfde instelling als toen, zou hij ongetwijfeld Chinees studeren – het vak van de toekomst.

Mercator werd de man van de grote zeekaarten. Hij ontwierp een speciale kaartprojectie (uiteraard de mercatorprojectie geheten), waarmee de kennis van de wereld zo op een plat vlak gebracht kon worden dat stuurlui hun koers met een eenvoudige rechte lijn tussen de plaatsen van vertrek en aankomst konden bepalen, zonder onderweg ingewikkelde berekeningen en koerscorrecties te moeten maken. Een moderne versie van die projectie is ingebouwd in de gps-systemen waarmee tegenwoordig zelfs in gewone auto’s posities bepaald worden, via satellieten.

In de prachtige De Grote Atlas. Van hier tot Utopia, die Knack onlangs publiceerde, is die mercatorprojectie opgenomen.

Een gouden bruiloft

Mercator vergeleek informatie van reizigers en corrigeerde zijn bronnen – en zijn kaarten – meteen als bleek dat sommigen ernaast zaten. Hij was een echte studax, die zelf maar een paar korte reizen maakte naar de buurlanden en informatie vergaarde via een uitgebreide briefwisseling en via de connecties die hij had opgebouwd tot aan het keizerlijke hof.

Afgezien van zijn wetenschappelijke werk leidde hij al bij al een vrij saai leven. Hij huwde een vrouw die omschreven werd als ‘gehoorzaam en rein van zeden’ – het soort vrouw dus waar een man nu hard naar moet zoeken. Het koppel haalde het tot aan de gouden bruiloft. Kort daarna stierf zijn echtgenote, waarna hij de weduwe huwde van een ondertussen overleden vriend.

Mercator zelf stierf op 2 december 1594, op 82-jarige leeftijd, in het Duitse Duisburg, waar hij naartoe was getrokken omdat hij in Leuven niet vrij genoeg kon werken – hij had acht maanden in de gevangenis gezeten op beschuldiging van ketterij. Ook toen al werden onze beste wetenschappers weggelokt naar het buitenland met, in het geval van Mercator – de belofte dat hij er hoogleraar in de kosmografie kon worden.

Dat Mercator zo oud werd, mag een wonder heten, in een tijd van oorlog en pest. Hij overleefde vier van zijn zes kinderen. Hij had drie zonen die hun vader bijstonden in zijn werk. Tot de laatste dag van zijn leven bleef hij kaarten maken, ondanks de beroertes die hij had gehad en het gebrek aan tijd, waarover hij constant klaagde.

Een van zijn zonen maakte postuum zijn levenswerk af: een driedelige atlas met kaarten in boekvorm van de hele wereld. Mercator was niet de eerste die een kaartenboek maakte. Zijn Antwerpse vriend Abraham Ortelius had dat eerder al gedaan. Maar Mercator doopte zijn werk ‘Atlas’ en ligt zo aan de basis van een woord dat gemeengoed geworden is in ons taalgebruik. Net als zijn kaartprojectiesysteem nog altijd gebruikt wordt voor zeekaarten en gps-toestellen.

Alleen daarom al verdient Mercator het tot de Grootste Belg ooit te worden gekozen. Als een groot deel van de Knack-lezers op deze héél erudiete en volgens de overlevering ook charmante man stemmen, maakt hij een kans. Wetenschap speelt zo’n grote rol in ieders leven dat een wetenschapper het verdient te winnen. Of toch op zijn minst een ereplaats te halen.

Dirk Draulans (tv-peter van Mercator)