Overdag joeg dictator Jozef Stalin miljoenen mensen over de kling, ’s avonds noemde hij zijn enige dochter liefkozend zijn ‘kleine musje’. In De dochter van Stalin beschrijft Rosemary Sullivan hoe bij de jonge Svetlana langzaam het besef groeide dat ze omringd werd door een bende massamoordenaars. ‘Haar hele leven voelde ze zich de politieke gevangene van haar vader.’
Eind november 2011 las de Canadese dichteres en biografe Rosemary Sullivan (68) in The New York Times een in memoriam van de pas gestorven Lana Peters, alias Svetlana Alliloejeva, dochter van Sovjetdictator Jozef Stalin. Een citaat van Svetlana intrigeerde haar: ‘Je kunt je noodlot niet betreuren, maar ik betreur het wel dat mijn moeder niet met een timmerman trouwde.’ ‘De naam en de reputatie van haar vader leken als een donkere schaduw over Svetlana’s hele bestaan te hebben gehangen’, zegt Sullivan. ‘Ik ging op zoek naar boeken over haar leven, maar vond niets. Dus besloot ik zelf haar biografie te schrijven.’
In De dochter van Stalin reconstrueert Rosemary Sullivan het veelbewogen leven van Svetlana Alliloejeva. Op 28 februari 1926 zag zij het levenslicht als Svetlana Stalina. Pas na de dood van haar vader in 1953 durfde ze definitief afstand van hem te nemen. Ze nam de familienaam Alliloejeva aan van haar moeder Nadja, Stalins tweede vrouw die in november 1932 zelfmoord pleegde. In 1967 vluchtte Svetlana tijdens een verblijf in New Delhi de Amerikaanse ambassade binnen, waar ze asiel vroeg. In de Verenigde Staten bood een uitgever haar een voorschot van 1,5 miljoen dollar voor haar memoires Twintig brieven aan een vriend, waardoor ze in één klap stinkend rijk werd. Ze hertrouwde er in 1970 met de architect Wes Peters en veranderde opnieuw haar naam, deze keer in Lana Peters. Acht maanden na de geboorte van hun dochter Olga, scheidden ze. Toen Lana Peters op 85-jarige leeftijd in een verzorgingshuis in een klein stadje in de staat Winsconsin aan de gevolgen van kanker overleed, was haar fortuin verdwenen als sneeuw voor de zon. ‘Ze had zich laten rollen door Wes Peters’, zegt Sullivan. ‘Hij leek in alles een kopie van vader Stalin en strooide haar geld kwistig in het rond. Bij de scheiding had ze nog 300.000 dollar over. Dat was niet genoeg voor een vrouw als Svetlana, die nooit geleerd had om op een verstandige manier met geld om te gaan.’
Eind jaren zeventig bezocht Rosemary Sullivan de Sovjet-Unie. ‘Ik werkte op het letterendepartement van de Universiteit van Toronto en raakte er bevriend met de Tsjechische dissidente schrijver en professor Jozef Skvorecky. Hij leerde me het oeuvre van de schrijvers uit de samizdat, de ondergrondse Sovjetliteratuur, kennen. In 1978 reisde ik naar Joegoslavië en de USSR. In Moskou ervoer ik heel even hoe het was om te moeten leven in een strikt gesloten samenleving. Leonid Brezjnev zwaaide er de plak en er heerste een vergelijkbare kilte als tijdens de jaren onder Stalin. Natuurlijk stelde Brezjnevs regime niets voor in vergelijking met dat van Stalins Grote Terreur. Er waren geen massa-executies, maar de strafkampen in de Goelag zaten wel afgeladen vol. De controle over de burgers was totaal. Onze officiële gids, een jong meisje, nam ons in het geniep mee naar een pub waar we wodka dronken, kaviaar aten en papirosa, Russische sigaretten, rookten. ’s Anderendaags was ze vervangen door een andere gids. Daarna hield ik alle Russen die wilden verbroederen op afstand. Want het was me duidelijk geworden dat vriendschappelijk contact voor hen slecht kon aflopen. Na die reis werd ik in Toronto actief lid van de mensenrechtenorganisatie Amnesty International.’
Voor deze biografie reisde u opnieuw naar Rusland. Kreeg u makkelijk toegang tot de archieven?
ROSEMARY SULLIVAN: Ik was op voorhand gewaarschuwd dat ik Rusland uitgezet zou worden, als ik het zou wagen om met een toeristenvisum in de archieven te komen neuzen. Pas na een half jaar palaveren raakte ik met de hulp van een bevriende academica van de universiteit van Moskou aan een visum voor wetenschappelijk onderzoek. In het Staatsarchief vond ik de integrale originele correspondentie tussen Jozef Stalin en zijn nog jonge dochter Svetlana. Ik vond het heel bijzonder om die handgeschreven brieven vast te houden en te lezen. Ik mocht geen fotokopieën nemen of aantekeningen maken. Mijn assistente las die brieven vervolgens allemaal discreet in op band. (lacht)
Toen Vladimir Poetin in 1999 aan de macht kwam, stuurde Svetlana Alliloejeva een waarschuwing de wereld in: ze herkende haar vader in ‘die afschuwelijke voormalige KGB-spion’ en vond dat de westerse democratieën hem moesten boycotten. Had ze gelijk?
SULLIVAN: De voormalige KGB-kolonel Poetin heeft er alleszins voor gezorgd dat de huidige geheime dienst FSB over het hele land goed uitgebouwd is. Maar Vladimir Poetin is geen Stalin, al heeft ook hij veel bloed aan zijn handen, denk maar aan de oorlogen in Tsjetsjenië. En net als Stalin schrikt hij er niet voor terug om angst als strategie te gebruiken.
Ik zocht in Rusland Svetlana’s verwanten op. Na een succesvolle carrière leiden ze nu een bestaan in de luwte. Stalins kleinzoon Sasja Boerdonski maakte me deelgenoot van zijn diepgewortelde haat voor zijn vader Vasili, Svetlana’s oudere broer. ‘Mijn vader was een ijdeltuit, een zwakkeling, een dronkaard, die graag met snelle auto’s showde en van het ene meisje naar het andere fladderde. Svetlana daarentegen was het evenbeeld van haar vader. Ze had zijn intelligentie en wilskracht geërfd. Gelukkig niet zijn kwade inborst.’
Jozef Stalin wordt vaak voorgesteld als een door en door slechte, geschifte dictator. Klopt dat beeld?
SULLIVAN: Hij was kwaadaardig, maar niet gek. Svetlana geloofde dat Stalins goede inborst en karakter fundamenteel veranderden na de zelfmoord van haar moeder Nadja. Ik vrees dat ze zich vergiste en dat haar vader al vanaf heel jonge leeftijd een meedogenloze man was. Ooit was hij zijn carrière begonnen als een nietsontziende crimineel. Je mag hem gerust een psychopaat noemen. Hij had één grote ambitie: van de Sovjet-Unie een wereldmacht maken. Die ambitie maakte hij ook waar: in dertig jaar tijd verbouwde hij de feodale samenleving van de tsaren tot een supermacht. Het kon hem niets schelen dat hij daarvoor 25 miljoen levens moest opofferen. Toen zijn oudste zoon Jakov tijdens de Tweede Wereldoorlog gevangengenomen werd door de nazi’s, liet hij die jongen bewust aan zijn lot over. Alle Russische soldaten die krijgsgevangen genomen waren en na de oorlog naar huis terugkeerden, werden ofwel geëxecuteerd als verraders, ofwel verbannen. In het voorjaar van 1943 probeerden de Duitsers Jakov te ruilen voor veldmaarschalk Friedrich Paulus. Stalin weigerde. Daarna werd zijn zoon doodgeschoten, of pleegde hij zelfmoord; daar is nooit duidelijkheid over gekomen. Ik was in shock toen ik dat verhaal las.
Op de cover van uw boek houdt Stalin zijn lachende dochter dicht tegen zich aan. Hij lijkt een liefhebbende vader.
SULLIVAN: Die foto heeft iets ambigu. Jozef Stalin toont zich van zijn tedere kant, en Svetlana lijkt erg gelukkig. Als je goed kijkt, merk je ook hoe hij haar onder controle houdt. Ze was toen ongeveer zes en een half jaar oud.
Haar moeder was net gestorven?
SULLIVAN: Vermoedelijk wel. Van zijn drie kinderen was zijn enige dochter Svetlana zijn oogappel. Hij noemde haar ‘mijn kleine musje’, en zichzelf: ‘Secretaris Nummer 1’. Svetlana schreef hem briefjes met ‘bevelen’ die ze met punaises aan de muur boven zijn bureau prikte. ‘Lieve papotsjka, Secretaris Nummer 1, neem me mee naar de film.’ Waarop Stalin een briefje terug schreef: ‘Ik aanvaard je bevel. Secretaris Nummer 1, de arme boer Jozef Stalin.’ (lacht) Nikita Chroesjtsjov, de man die Stalin veel later zou opvolgen én van zijn voetstuk zou halen, verbaasde zich over de sentimentaliteit die Stalin tegenover zijn dochter tentoonspreidde. Chroesjtsjov noemde de liefde van Stalin voor Svetlana ‘de liefde en tederheid van een kat voor een muis’. Stalins definitie van liefde klonk waarschijnlijk enigszins anders dan de onze. In Twintig brieven aan een vriend schrijft Svetlana: ‘Mijn moeder had zeker kunnen begrijpen waarom ik in 1967 naar de Amerikanen overliep. Mijn vader had me dat nooit vergeven.’ Voor Stalin was liefde hetzelfde als controle. Als hij nog geleefd had op het moment dat ze asiel in Amerika vroeg, had hij haar zonder twijfel uit de weg laten ruimen. ‘Vergeving’ stond niet in zijn woordenboek.
Groeide Svetlana in het Kremlin geïsoleerd op?
SULLIVAN: Nee. Stepan Mikojan, zoon van Stalins vicepremier Anastas Mikojan die alle zuiveringen op wonderbaarlijke wijze overleefde, vertelde me dat de kinderen van de leden van het Politburo een zeer sociaal leven leidden binnen de muren van het Kremlin. Veertig kinderen, zowel van de knechten en meiden als van de Sovjetleiders, maakten er samen de tuinen onveilig en klommen er op het monumentale Tsarenkanon.
Ze speelde er met kinderen van andere notoire moordenaars zoals Lavrenti Beria, hoofd van de geheime dienst NKVD en fanatiek ‘zuiveraar’?
SULLIVAN: Ja. Svetlana begint haar Twintig brieven aan een vriend met een beklemmende beschrijving van de afschuwelijke doodsstrijd van haar vader. Die duurde vijf dagen. Hij had een hersenbloeding gekregen en stikte langzaam in zijn eigen lichaamsvocht. Hij leek buiten bewustzijn, tot hij op het allerlaatste zijn ogen opende en iedereen in de kamer aankeek. Svetlana schrijft: ‘Het was een afschuwelijke blik, vol waanzin of misschien boosheid, en vol doodsangst. Plotseling hief hij zijn linkerhand op alsof hij naar iets boven zich wees en een vloek uitsprak over ons allemaal. Het volgende moment rukte de geest zich los van het lichaam.’
Het lijkt alsof Svetlana pas aan haar eigen verhaal kan beginnen nadat ze de geest van haar verschrikkelijke vader uitgeleide gedaan heeft. Tot aan de zelfmoord van haar moeder omschrijft ze haar kindertijd als ‘dagen van zonneschijn’. Ze beleefde er een romantische Russische jeugd in hun datsja in Zoebalovo, waar ze haar eigen kippen kweekte en paddenstoelen plukte met haar grootvader. Een paar jaar later begon ze langzaamaan te beseffen dat al die vrolijke mensen op die fantastische zomerpicknicks wrede moordenaars waren. De rest van haar leven heeft ze geworsteld met dat beeld van haar idyllische jeugd tussen massamoordenaars. Na de zelfmoord van haar moeder Nadja, militariseerde Stalin het huishouden. Hij zag de zelfdoding van zijn vrouw als een aanval op zijn eigen persoon. De dode Nadja werd zijn vijand. Hij liet zo goed als alles weghalen wat aan haar herinnerde. Ze werd vervangen door een gouvernante die werkte voor de NKVD, de binnenlandse staatsveiligheidsdienst. Volgens Svetlana veranderde Stalin na de dood van haar moeder in een uiterst cynische, achterdochtige man.
Vertrouwde hij zijn eigen kinderen nog?
SULLIVAN: Hij wou ze in de eerste plaats controleren. De NKVD-gouvernante rapporteerde hem rechtstreeks over de handel en wandel van zijn dochter en hij liet haar telefoongesprekken afluisteren. Hij beschouwde haar als een verrader toen hij erachter kwam dat ze op haar zestiende verliefd geworden was op de achtendertigjarige Aleksej Kapler.
U schrijft dat de relatie tussen Svetlana en Kapler puur platonisch was. Hoe weet u dat zo zeker?
SULLIVAN: Kapler was geen onbesproken figuur, maar hij heeft Svetlana niet seksueel misbruikt. Dat weten we met zekerheid omdat Svetlana’s NKVD-spion altijd in de buurt rondhing.
Veel later zou Svetlana wel haar oudere broer Vasili beschuldigen van verregaande handtastelijkheden. Op zijn dertiende begon Vasili te drinken en als hij dronken was, reageerde hij zich af op zijn vijf jaar jongere zusje. Op haar zestiende had Svetlana een hekel aan seks.
In 1942 was Aleksej Kapler de beroemdste filmregisseur van de USSR. Hij behoorde tot de intieme kring van Stalin en leek gefascineerd te zijn door dat gevaarlijke centrum van de macht. Hij was getrouwd en beweerde in latere interviews dat hij vooral in de ‘uitzonderlijke intelligentie’ van de 16-jarige Svetlana geïnteresseerd was. Hij nam haar mee naar de film en de opera, ze ontmoetten elkaar in het geniep en wandelden samen door het park met haar hand in zijn broekzak. Via zijn geheime politie stuurde Stalin een duidelijke waarschuwing naar Kapler. Bizar genoeg sloeg Kapler die in de wind en bleef hij ‘geheime’ afspraakjes met Svetlana maken. Stalin liet Kapler arresteren en voor spionage veroordelen tot vijf jaar werkkamp in Siberië. Uiteindelijk werden dat er tien. Nu moet u weten: Stalin was zelf 39 toen hij de amper 16 jaar oude Nadja, Svetlana’s moeder, ontmoette en huwde. Na de arrestatie van haar minnaar, besefte Svetlana voor het eerst echt wat voor een man haar vader was. Op dat moment verloor ze ook voorgoed haar communistische geloof.
Er waren toch eerder al heel wat mensen uit haar omgeving verdwenen naar kampen of geëxecuteerd?
SULLIVAN: Er verdwenen voortdurend mensen, maar daar werd door niemand over gesproken. Op haar elfde ‘verdwenen’ haar tante en oom. Niemand legde haar uit wat er gebeurd was. Toen Kapler naar de goelag gestuurd werd, zag ze voor het eerst heel duidelijk wie de opdrachtgever was: haar vader. Uit protest trouwde ze later met een Joodse studiegenoot, Grigori Morozov. Stalin was extreem antisemitisch en heeft altijd geweigerd die schoonzoon te ontmoeten. Zijn kleinzoon Jozef heeft hij amper vier keer gezien, zijn kleindochter Katja uit Svetlana’s tweede huwelijk één keer.
In 1967, veertien jaar na Stalins dood, vluchtte Svetlana naar Amerika. Haar kinderen liet ze achter in de Sovjet-Unie en heeft ze zeventien jaar lang niet gezien.
SULLIVAN: Haar zoon Jozef was op het moment van haar vlucht 22, net getrouwd en bijna afgestudeerd als chirurg; haar dochter Katja was 17. Ze stonden allebei heel dicht bij hun vaders. Ze wist dat haar kinderen niet meteen gevaar liepen: ze waren publieke figuren en de KGB kon hen niet zomaar laten verdwijnen. De Amerikanen waren trouwens eerst niet erg geïnteresseerd om de dochter van Stalin asiel te verlenen. Het was de periode van de detente: de Koude Oorlog schakelde een paar versnellingen lager en de Amerikanen en de Sovjets begonnen akkoorden te sluiten. Een prominente overloper als Svetlana Alliloejeva konden de Amerikaanse politici missen als kiespijn. Daarom ‘parkeerden’ ze haar eerst een poosje in het Zwitserse Genève. Daar las ze Dokter Zjivago van Boris Pasternak en herkende er veel van haar eigen leven in, met een dictatuur die haar van haar kinderen scheidde.
Schetst u niet een al te positief beeld van haar? Jarenlang schreef ze haar kinderen zelfs geen brief.
SULLIVAN: Ze durfde niet met haar kinderen te corresponderen omdat ze bang was dat de KGB hun carrières zou ruïneren. Haar neef Leonid Alliloejev vertelde me dat Jozef een tijdlang door de KGB zwaar onder druk gezet werd. Haar vertrek raakte hem midscheeps. Dochter Katja vond haar moeder dan weer een landverraadster. De KGB financierde een buitenlandse mediacampagne om Svetlana in diskrediet te brengen. Spin in dat hele complot was Victor Louis, een journalist die voor de Britse Evening Standard werkte, maar in werkelijkheid een KGB-kolonel was. In het Duitse tijdschrift Stern verscheen in augustus 1967 een reeks genaamd het ‘Geheime album van Stalins dochter’, waarin ze afgeschilderd werd als een losgeslagen nymfomane. Zoon Jozef werd ‘geïnterviewd’, en onder de titel ‘Moeder is een beetje doorgedraaid’, vertelde hij over het ‘labiele karakter’ van Svetlana en haar ‘wankele geestelijke gezondheid’. Vervolgens had hij het over een bezoek van hem en zijn zus Katja aan hun gebalsemde opa Stalin in het mausoleum op het Rode Plein. ‘Ik maak er geen geheim van dat ik tot op de dag van vandaag trots ben op mijn opa’, zei Jozef. Meteen na Svetlana’s vlucht probeerde de KGB haar via haar kinderen te vernederen. Ik kan dan ook heel goed begrijpen dat ze jarenlang alle contact met haar kinderen meed. Met haar stilzwijgen wou ze hen sparen.
Rosemary Sullivan, De dochter van Stalin, De Geus, 567 blz., 29,95 euro
DOOR JAN STEVENS
‘Stalin was al vanaf heel jonge leeftijd een meedogenloze man. Je mag hem gerust een psychopaat noemen.’
‘Stalin zag de zelfdoding van zijn vrouw als een aanval op zijn eigen persoon. De dode Nadja werd zijn vijand.’
‘Meteen na Svetlana’s vlucht probeerde de KGB haar via haar kinderen te vernederen.’
