Bijna op de dag af zes jaar geleden kwam er een einde aan het bewind van de Congolese dictator Mobutu Sese Seko. Zijn gewezen veiligheidsadviseur Honoré N’Gbanda beschreef in zijn boek ‘Les derniers jours du Maréchal Mobutu’ de ondergang van het regime.

Begin juni treedt in Congo een nieuwe overgangsregering aan. President Joseph Kabila krijgt dan niet minder dan vier vice-presidenten naast zich. Intussen blijft Oost-Congo ten prooi aan etnisch geweld, aangestoken door gewapende bendes, die gesteund door Uganda en Rwanda, de hand trachten te leggen op de bodemrijkdommen in die regio.

Toch gaf minister Louis Michel van Buitenlandse Zaken in recente interviews hoog op over zijn succesvolle interventies in dat deel van Afrika.

‘Als de minister dit als een succes beschrijft, dan wens ik niet te weten wat hij een mislukking noemt’, zegt Honoré N’Gbanda. ‘Meer dan drie miljoen doden, dat is tot op vandaag het desastreuze resultaat van de mislukte machinatie die in 1994 door Amerikanen, Belgen en Fransen, met de medeplichtigheid van de Verenigde Naties, in gang werd gestoken om de hand te kunnen leggen op de rijkdommen van Congo. Drie miljoen doden! Het grootste probleem van Congo is zijn rijkdom. Om u een idee te geven: de helft van de Rwandese begroting wordt gestijfd door de rooftochten die het regime van Paul Kagame in Oost-Congo organiseert.’

Honoré N’Gbanda (57), die vandaag in Frankrijk woont, was achtereenvolgens ambassadeur in Israël, hoofd van de veiligheidsdienst, minister van Defensie en uiteindelijk veiligheidsadviseur van Mobutu. In die laatste functie raakte hij betrokken bij de onderhandelingen met de Amerikaanse gezanten van president Bill Clinton en met de Zuid-Afrikaanse president Nelson Mandela die Mobutu tot een geweldloze machtsoverdracht wilden bewegen.

De val van de Muur van Berlijn en de ineenstorting van het sovjetblok bezegelden het lot van Mobutu. Eens de Koude Oorlog voorbij had de dictator, die meer dan een kwarteeuw zijn land als zijn privé-eigendom beschouwde en wiens portret in elk encyclopedisch woordenboek stond naast het woord kleptocratie, uitgediend. Ineens regende het rapporten van de Wereldbank en het Internationaal Munt Fonds die aantoonden wat iedereen al lang wist; dat Mobutu en zijn familie de voormalige Belgische kolonie leegroofden. Maar de dikste stok die werd gevonden, was het gerucht over een slachting die op de campus van de universiteit van Lubumbashi door veiligheidstroepen werd aangericht onder dissidente studenten.

N’Gbanda: ‘Die slachting heeft nooit plaatsgevonden! De waarheid is dat een student uit de Evenaarsprovincie door medestudenten was afgemaakt omdat hij van verklikking werd verdacht. De naam van de vermoorde student is bekend. Ik wacht tot op vandaag op de naam van een tweede slachtoffer.’

U bent ervan overtuigd: de val van Mobutu werd georganiseerd door Amerikanen en Belgen, met de hulp van Rwandezen en Ugandezen, in samenwerking met de Verenigde Naties. Hoe komt u daarbij?

HONORé N’GBANDA: Amerikanen en Belgen wilden Mobutu kwijt. De Amerikanen hadden een groot deel van hun wapenvoorraden in Somalië naar Uganda overgebracht. Diezelfde wapens zijn naderhand gebruikt door de rebellen die met Laurent Kabila vanuit Uganda en Rwanda naar Congo zijn opgerukt. Ik weet waarover ik praat, want ik was ooit in opdracht van Mobutu in Entebbe om dat probleem met Yoweri Museveni (die Kabila steunde) te bespreken.

Het hele manoeuvre kwam op gang door de aanslag op de Rwandese president Juvénal Habyarimana. Enkele dagen voordien was Habyarimana in Gbadolite, de residentie van Mobutu, om er te praten over de zware Belgische en Amerikaanse druk die op hem lag om verder toe te geven aan de Tutsi-opposanten van het Rwandees Patriottisch Front rond Paul Kagame. Terwijl hij zelf alle moeite van de wereld had om de extremistische Hutu’s onder controle te houden. Habyarimana was er ook van overtuigd dat de Belgen een aanslag op zijn leven beraamden. Hij kwam dat aan Mobutu vertellen en beweerde bewijzen te hebben voor zijn bewering.

In die dagen gonsde het hele gebied rond de grote meren van de geruchten. Dat van een komende Belgische aanslag op Habyarimana had onze veiligheidsdienst ook al opgevangen. Dat werd heel ernstig genomen. Wat voor bewijsstukken Habyarimana in handen had, dat zullen we nooit weten. Op woensdagavond 6 april 1994 werd de Falcon die de Rwandese president samen met zijn Burundese collega Cyprien Ntaryamia terugbracht van een werkvergadering in Dar-es-Salaam vlak voor de landing in Kigali uit de lucht geschoten.

De Belgische professor Filip Reyntjens kwam er nochtans achter dat de grond-luchtraket waarmee het vliegtuig van Habyarimana werd neergehaald, van Franse origine was.

N’GBANDA: De Fransen zaten in Kigali tussen hamer en aambeeld. Wie uiteindelijk de trekker heeft overgehaald, is niet echt belangrijk. Blijft de vaststelling dat de vrees van Habyarimana gegrond was en dat de genocide die daarop volgde het gebied rond de grote meren en vooral Congo tot op vandaag in vuur en vlam heeft gezet. Met de invallen van de zogenaamde rebellen, met de hulp van de Amerikanen getraind in Uganda, hebben ze druk gezet op Mobutu.

Wanneer besefte u dat de rol van Mobutu uitgespeeld was?

N’GBANDA: In april 1997, toen de Amerikaanse gezant Bill Richardson arriveerde, omzwermd door een vloot medewerkers onder wie nogal wat CIA-volk. Richardson vertelde Mobutu dat de tijd was gekomen om plaats te ruimen. Hij zei letterlijk: ‘We zouden niet graag zien dat uw lijk door de straten van Kinshasa wordt gesleept.’

Richardson wilde meteen een antwoord, want een dag later hield hij overleg met Kabila. Mobutu eiste bedenktijd. Ik heb toen tegen Mobutu gezegd: ‘Ze zijn hier niet gekomen om te onderhandelen, maar om een ultimatum voor te leggen.’

Mobutu had nog weinig troeven. Het Zaïrese leger was helemaal gedecimeerd.

Na ons gesprek vroeg Mobutu mij om, samen met zijn kabinetschef Vunduawe te Pemako, een brief aan Clinton te redigeren waarin hij zijn vertrek aankondigde. Waarna hij zich terugtrok in zijn slaapkamer. Ik gaf een eerste ontwerp van de brief aan zijn dochter Ngawali die hem aan haar vader ging overhandigen. Zij kwam na een tijdje terug en zei: ‘Hij is het met alles eens.’

Wat later stond Richardson er opnieuw om het definitieve antwoord op te halen. Maar toen bleek het tij ineens gekeerd. Mobutu had intussen ook met zijn zoon gebeld en wilde plots van geen wijken meer weten. Zoiets gebeurde wel vaker. Want op het einde betrouwde hij meer op zijn familie dan op zijn adviseurs. Mobutu wilde een confrontatie met Kabila, in het Congo-Brazzavilse Pointe Noire, zoals voorgesteld door Nelson Mandela.

Maar die ontmoeting mislukte compleet?

N’GBANDA: Na het gesprek met Nelson Mandela en Laurent Kabila, dat plaatsvond op een oorlogsschip en dat ruim een uur duurde, kwam Mobutu stomend naar buiten. ‘Dit is een komedie opgezet door de Amerikanen en de Zuid-Afrikanen’, zei hij. ‘Ze willen dat ik me terugtrek en de plaats laat aan Kabila.’

Hij vertrok meteen naar Congo. Ik vloog naar Parijs waar me duidelijk werd gemaakt, zowel door Amerikanen als door Fransen, dat Mobutu geen enkele steun meer hoefde te verwachten.

In de hoop om alsnog tot een ordentelijk vergelijk te komen, werd een tweede ontmoeting met Kabila gepland, alweer in Pointe-Noire. De afloop daarvan is bekend. Kabila kwam niet eens opdagen. Waarom ook? Zijn leger stond voor Kinshasa.

Dat was voor Mobutu de allerlaatste vernedering. Hij vloog meteen terug naar Kinshasa waar hem niet eens een protocollaire ontvangst wachtte. Zijn generaals kwamen hem vertellen dat de toestand uiterst precair was en dat ze niet langer zijn veiligheid konden garanderen. Waarop hij mij naar Lomé stuurde om bij zijn vriend, de Togolese president Eyadema, bijstand te vragen.

De generaals van Mobutu voerden toen al de richtlijnen uit van hun Amerikaanse broodheren. Ze gaven hun troepen zelfs de opdracht te schieten op de Angolese soldaten die door Unita-leider Jonas Savimbi waren uitgestuurd om mee Kinshasa te verdedigen. Chef-staf en minister van Defensie Mahele zou daarom later door Mobutu-getrouwe officieren worden neergeschoten.

Terwijl ik onderweg was naar Lomé, zou Mobutu doorvliegen naar Gbadolite waar hij al evenmin veilig was.

Wist hij dan niet dat de rebellen op het punt stonden Gbadolite in te nemen?

N’GBANDA: Hij was zich helemaal niet meer bewust van de omvang van het debacle. De ironie van het lot wilde dat Mobutu, die zijn macht dankte aan de hand- en spandiensten die hij het Westen had geleverd tijdens de Koude Oorlog, in veiligheid werd gebracht met een door Savimbi gecharterde Ilyushin met Russische bemanning. Het toestel, vertelden ze me later, stond al met draaiende motoren op de baan. Want de bemanning had van Savimbi het bevel gekregen om naar Angola terug te vliegen.

Enkele militairen zetten hun jeeps dwars over de startbaan om te beletten dat de Ilyushin zou opstijgen. Terwijl er op en rond de luchthaven over en weer werd geschoten, hebben ze Mobutu en zijn medevluchters met Mercedes en al op het toestel geduwd. Bij de aankomst in Lomé werden een zestal kogelinslagen geteld in de romp van de Ilyushin. Tijdens de hele vlucht bleef Mobutu in zijn Mercedes zitten.

Mobutu overleed enkele maanden later in ballingschap in Marokko. Hebt u hem na zijn aankomst in Lomé nog ontmoet?

N’GBANDA: Die zondagochtend 18 mei 1997 vergeet ik nooit meer. Zijn dochter had me verwittigd dat Mobutu op weg was naar Togo. Nadat de Ilyushin in Lomé was geland, ben ik meteen in het toestel geklommen. Ik zag Mobutu in de Mercedes zitten, te midden van een onbeschrijfelijke chaos. Met grote moeite duwde hij de deur open en zei: ‘N’Gbanda! C’est moi!’

Na de ontscheping bleef Mobutu in zijn wagen, uitgeput en uitgeteerd door de prostaatkanker. De tranen rolden over zijn wangen. Ik ben met hem meegereden tot aan het presidentieel paleis van Eyadema en ben dan weggegaan, na een laatste erg emotioneel onderhoud, zonder echt afscheid van hem te nemen.

Rik Van Cauwelaert