Er komt mogelijk een vloedgolf van serie- moorden, vreest advocaat Jef Vermassen, die van dit verschijnsel een studie maakt.

De sinistere vondst van negen zakken met minutieus afgezaagde ledematen van drie vrouwen, op zaterdag 22 maart in Bergen, luidde het begin in van een nieuwe horror story zonder voorgaande voor België. De dader wou klaarblijkelijk dat de menselijke resten zo snel mogelijk gevonden werden : uit één zak stak een hand, een andere hing in een boom. De volgende dag, toen het in de streek al krioelde van de speurders, werd nog een tiende zak met de romp van een vierde vrouw achtergelaten. Ook een vijfde vrouw een Franse prostituee waarvan de buste vorig jaar in dezelfde buurt werd teruggevonden wordt alvast tot de slachtoffers van de seriemoordenaar van Bergen gerekend. Advocaat Jef Vermassen, ’s lands befaamdste assisenpleiter, die onder meer zesvoudig moordenaar Freddy Horion verdedigde, bestudeert sinds jaren het fenomeen en voorspelde al vorig jaar een opmars van de seriemoorden.

JEF VERMASSEN : In Europa zal men zich dringend internationaal moeten organiseren zoals het FBI in Amerika, om zich voor te bereiden op een vloedgolf van seriemoorden. Tot nu toe is dat fenomeen hier nog beperkt. Maar in Amerika waren er ook nog maar twee per jaar in de jaren zestig, terwijl dit toenam tot twee per maand in de jaren tachtig en nu hebben ze daar al met drie actieve seriemoordenaars per maand te maken, een echte maatschappelijke plaag.

Tien à vijftien jaar geleden voorspelde ik een vlaag oudermoorden. Omdat wij voor het eerst met een generatie van echt verwende mensen werden geconfronteerd een materiële verwenning die meestal samengaat met emotionele verwaarlozing. Ook die voorspelling kwam jammer genoeg uit. Typevoorbeeld was die zeventienjarige jongen die in West-Vlaanderen z’n hele familie uitmoordde en daarna nog een week gewoon voortleefde tussen de lijken alsof er niets aan de hand was.

Volgens u is onze maatschappij nu gestoorder dan vroeger ?

VERMASSEN : Dat blijkt duidelijk uit de criminaliteit, die de polsslag van de samenleving is. Onze maatschappij telt niet alleen veel meer psychopaten, maar is zelf psychopatisch geworden : we maken een psychopatisering van onze samenleving mee. Een symptoom daarvan is de ongelooflijke agressie in het verkeer. Of de manier waarop mensen alles kopen op krediet : men wil onmiddellijke bevrediging van zijn lusten. Steeds meer mensen worden door en door narcistisch, kil en onverschillig.

Twintig jaar geleden schreven de kranten nog verontwaardigd dat in New York aanrandingen op klaarlichte dag gebeurden, terwijl de voorbijgangers de andere kant uitkeken. Een paar jaar geleden was ik advocaat van een meisje dat in Lokeren gruwelijk verkracht werd, terwijl talloze mensen voorbijkwamen. Ze weken uit voor haar fietsje dat over de weg lag, en reden snel verder. Dat toont aan hoe ziek de maatschappij is. Elke sociale binding is weg. Het is een samenleving van totale vervreemding, van ieder voor zich.

In die struggle for life moet je keihard presteren om bij de winnaars te zijn. Maar dat betekent anderzijds dat er ook enorm veel verliezers en maatschappelijk gefrustreerden zijn.

Maar niet alle maatschappelijk gefrustreerden worden psychopaten en seriemoordenaars ?

VERMASSEN : Uit Amerikaanse studies blijkt dat seriemoordenaars vaak ook mishandeld zijn in hun kinderjaren : veertig procent werd seksueel misbruikt, en zeventig procent werd psychisch gefolterd. Dat heeft tot gevolg dat ze seksualiteit aan geweld koppelen en dat ze niet tot relaties in staat zijn. Ze zijn relationeel gebroken. Ze isoleren zichzelf, drijven weg van de samenleving, en bouwen een eigen schijnwereld op. Al in de kinderjaren zie je dat ze zich in hun fantasie terugtrekken en de buitenwereld als vijandig zien.

Voortekenen zijn dat kinderen uitermate moeilijk, agressief en wispelturig zijn en, een typisch kenmerk, dieren écht willen folteren. Niet zomaar een meikever aan een koordje binden zoals elk kind wel eens doet, maar een sadistisch plezier scheppen in de pijn van levende wezens. In een latere fase gaan seriemoordenaars hun fantasmen vaak voeden met sadistische porno, gekruid met veel dominantie en vernedering. Op nog latere leeftijd zoeken ze welbepaalde slachtoffers om hun fantasiën in realiteit om te zetten.

Een massamoordenaar doodt in het wilde weg om zich zo intens mogelijk te wreken op de maatschappij, maar een seriemoordenaar handelt niet aleen uit wraak. Hij wil vooral zijn machtsdrang botvieren en daarvoor kiest hij vaak mensen met een symboolwaarde : iemand die gelijkt op een verloofde die hem ooit afgewezen heeft, bijvoorbeeld.

In Bergen zouden bepaalde slachtoffers uit het prostitutiemilieu komen ? Dat komt vaker voor ?

VERMASSEN : Seriemoordenaars hebben doorgaans een seksueel probleem en gaan dus gemakkelijker prostituees opzoeken, maar vaak voelen ze zich tegelijk ook bedrogen door prostituees.

De Yorkshire Ripper is in 1975 beginnen moorden en heeft op vijf jaar tijd dertien moorden gepleegd : hij dacht dat het allemaal hoeren waren, maar er waren ook vijf gewone vrouwen bij die toevallig door de rosse buurt passeerden. Hij werkte altijd op dezelfde rituele wijze : ze werden bewusteloos geslagen met een hamer op het hoofd, hij haalde hun ingewanden uit hun buik, nam de baarmoeder mee naar huis. Merkwaardig was dat hij een nieuw briefje van vijf pond naast één van zijn slachtoffers had gelegd. Later zei hij : ik wou mij wreken omdat ik door een prostituee bedrogen was voor tien pond ; vandaar dit symbolisch achterlaten van een geldbriefje.

Door hun onmacht tot relatievorming koesteren zij dikwijls een enorme haat voor vrouwen, die ze allemaal als hoeren zien. Natuurlijk speelt het ook mee dat een prostituee gemakkelijker te benaderen is. Hoewel, ook gewone vrouwen laten zich vaak misleiden omdat een seriemoordenaar doorgaans zo vriendelijk, overtuigend en vertrouwenwekkend overkomt. Het zijn meestal vrij intelligente mensen en meestermanipulatoren.

Seriemoorden blijven erg uitzonderlijk. En was Freddy Horion twintig jaar geleden al geen seriemoordenaar ?

VERMASSEN : Het is delicaat om over gewezen cliënten te praten, maar in zijn eigen boek kan je lezen dat hij na die eerste moord op een vrouw, die hem niets misdaan had, zo reageert : ?Weer een smeerlap minder.? Dat is de kick en de bevrijding die we bij de seriemoordenaar zien, een gevoel alsof hij een goeie zaak gedaan heeft. Daarna wordt voor een doder de stap naar de volgende moorden veel kleiner. De eerste moord is de moeilijkste en zorgt nog voor enige wroeging, maar de volgende niet meer, want dan ben je toch al over de schreef, buiten de maatschappij geplaatst.

Natuurlijk kwamen seriemoordenaars vroeger ook al voor, en gelukkig is het ook nu nog niet zo courant. Maar er zijn ook seriemoordenaars die de kans niet kregen om helemaal te ontluiken. Onlangs had ik te maken met die zeventienjarige jongen die twee leeftijdsgenoten vermoordde ?om te zien hoe iemand sterft? en die tijdens zijn proces zei dat hij zeker zou herbeginnen als hij vrijkwam : als die niet opgesloten was, zou die zeker seriemoordenaar geworden zijn.

Is Dutroux een seriedoder ?

VERMASSEN : Ik denk het wel. Hij heeft de typische kenmerken. Alleszins is hij geen pedofiel, want die richt zich op een bepaalde leeftijdscategorie en zal zich niet, zoals Dutroux, ook aan oudere vrouwen vergrijpen. Dutroux heeft op minstens drie verschillende tijdstippen mensen gedood of laten sterven. Typisch is dat hij geen enkel empathisch gevoel, geen enkele binding met zijn slachtoffers ontwikkelt. Bij gijzelingen zal de gijzelnemer in de eerste fase het gemakkelijkst doden, maar daarna treedt normaal het Stockholmsyndroom op : een solidariteitsband tussen dader en slachtoffer. Alleen een kille psychopaat zoals Dutroux kan zijn slachtoffers maandenlang opsluiten en ze daarna toch gewoon doden.

Misschien is het beter om over sociopaten te spreken, want het gaat meer om een sociale afwijking dan een psychische. Ze kunnen geen band aangaan met andere mensen, maar ze willen er wel macht over uitoefenen. Net zoals een verkrachter meer het machtsgevoel dan het seksueel genot zoekt. Zelfs een exhibitionist wil op de eerste plaats tonen dat hij man is. Sommige sociopaten bekomen een machtige positie en kunnen hun machtsdrang op een maatschappelijk aanvaarde manier kwijt. Maar marginalen met dezelfde machtsdrang kunnen dat enkel op een criminele wijze botvieren.

Een seriemoordenaar is dronken van de macht. Tijdens het doden beleeft hij het toppunt van zijn macht. De weinige vrouwelijke daders zijn bijna allemaal verpleegsters, de zogenaamde zusters des doods. In Vlaanderen hadden we het voorbeeld van zuster Godfrida van Kwatrecht, die voor het OCMW werkte en tientallen bejaarden een dodelijke inspuiting gaf. Als je op die manier kan regeren over leven en dood, ben je werkelijk almachtig, dan voel je je God.

De seriemoordenaar van Bergen zou nog een zak lichaamsdelen gedumpt hebben toen de politie al ter plaatse was. Is dat een kat-en-muisspelletje ?

VERMASSEN : Een typisch patroon is dat veel seriemoordenaars uiteindelijk willen gevat worden, en daarom roekelozer en arroganter worden. Uiteindelijk zijn ze ook ontgoocheld omdat hun daden toch niet helemaal beantwoorden aan de fantasmen die ze hadden. Logisch : de perversiteiten verlopen in hun dromen vlot en gewillig, maar de beleving in de realiteit valt tegen.

Vergeet ook niet dat ze vanuit hun wrokgevoelens de maatschappij willen tarten en uitdagen. Ik herinner me het geval van een seriemoordenaar die zelfs in de kantine, waar de politiemensen kwamen, ging informeren naar de speurtocht naar zichelf. Dat gaf hem een kick en een gevoel van macht. Als iemand op die manier maanden of jaren kan provoceren, kan dat voor een serieuze ontwrichting van de maatschappij zorgen.

De Yorkshire Ripper heeft de Engelse maatschappij van 1975 tot 1981 kunnen terroriseren. In 1978 leidde dat tot de grootste politieoperatie in Engeland : er waren 150.000 ondervragingen en 27.000 huiszoekingen ! Pas in 1981 kon men hem toevallig oppakken, omdat de politie zijn nummerplaat die vals was, controleerde en zo zijn hamer en mes vond. Zes jaar lang had hij de Engelse maatschappij in rep en roer gezet.

Zeker in het Dutroux-klimaat in België kan een bijkomende seriemoordenaar de mensen zo bang en boos maken dat ze om meer repressie gaan roepen. Dit soort raadselachtige moorden is het meest angstaanjagend omdat het iedereen kan overkomen. Net zoals de raids op de warenhuizen door de Bende van Nijvel : in de streek van Aalst is de schrik nog altijd niet geweken.

Is het ook uit machtsdrang dat men slachtoffers zo vaak in stukken snijdt ?

VERMASSEN : Dat heeft soms een technische reden : het is gewoon gemakkelijker om zich van kleine stukken te ontdoen dan van een heel lichaam. Ten tweede is het ook een depersonalisering : men heeft geen menselijk contact met de slachtoffers en ziet hen als pure objecten. Soms worden de losse lichaamsdelen achteraf nog voor necrofiele seks gebruikt. Ik denk dat de hoofden en rompen het langst worden bijgehouden, omdat die het meest seksueel geladen zijn.

Dennis Nilson, een Londense ambtenaar, pikte tussen 1979 en 1983 dakloze mannen op in homobars van Soho, die hij nadien in zijn bed wurgde. Ook hij sneed de ledematen af en dumpte ze, maar de hoofden en rompen kookte hij af en verbrandde ze in zijn tuin. De resten spoelde hij door het toilet. Hij werd trouwens ontdekt toen zijn toilet verstopt was. Die man schreef aan een rechercheur : ?Alleen God weet welke gedachten door mijn geest gaan wanneer die verstrikt geraakt in een vlaag van vernietigingsdrang.? Het summum van vernietigingssdrang is niet alleen iemand in stukken snijden, maar ook opeten. Dat kannibalisme komt geregeld voor bij seriemoordenaars.

Nog een factor die meespeelt, is dat ze het publiek de angst op het lijf willen jagen door hun gruwelen. De seriemoordenaar van Bergen geniet nu ongetwijfeld van de enorme publiciteit die hij van de pers gekregen heeft.

In Nederland werd, na een golf van gezinsdrama’s, gepleit voor een informatiestop in de pers ?

VERMASSEN : Er is de schrik voor de nabootsing. Er zijn nu eenmaal mensen die, door iets te zien gebeuren of door erover te lezen of te horen, zo opgejaagd worden dat ze het willen nabootsen. Dat is ook een van mijn argumenten tegen de doodstraf : het zien doden prikkelt mensen. Kijk naar de moordenaar van president Lincoln die naar een executie gaat kijken en dat wil nadoen. Executies hebben altijd veel volk getrokken, de dood trekt mensen aan.

Ik denk dat nu ook de kans groot is dat we meer van dit soort moorden zullen zien. Voor mijn studie heb ik nagegaan wat het effect was van de raid van de Bende van Nijvel in Aalst in 1985. Welnu, in de drie weken na die raid kende België een maximaal aantal moorden ! Agressie leidt tot meer agressie. Sommige mensen zijn al een eind op weg in die richting, en hebben alleen nog een voorbeeld nodig om de fatale stap te zetten, een laatste stootje.

Pleit u, uit schrik voor nabootsing, voor een totaal verbod van harde porno ?

VERMASSEN : Pornowinkels hebben vaak een afdeling over seriemoorden, en het tragische is dat wij dat allemaal normaal vinden. Wij moeten zogezegd voor de vrije meningsuiting zijn, dat is een nieuw taboe. Wij zijn zo bang om als zedenmeesters veroordeeld te worden. Wellicht is softporno goed voor mensen zonder fantasie, maar harde porno en uiteraard snuff movies waarbij het onderscheid tussen fantasie en realiteit helemaal wegvalt moeten absoluut gebannen worden. Dat is niet alleen grensverleggend, maar in handen van onevenwichtige mensen ook levensgevaarlijk.

Laten seriemoordenaars vaak een handtekening achter ?

VERMASSEN : Van Dutroux zei men ook dat hij bij de stoffelijke resten van An en Eefje een kredietkaart of iets dergelijks had achtergelaten. Charles Manson schreef teksten in bloed van Sharon Tate op de muur. Meestal zit de handtekening in het gebruikte ritueel. De Ripper, eind vorige eeuw, nam alle tijd om iemand te verminken, en hij plaatste de neus en borsten van zijn vijfde en laatste slachtoffer zorgvuldig op de nachttafel. De Amerikaan Richard Speck vermoordde in 1966 acht verpleegsters. Die had in zijn eigen huid een boodschap getatoeëerd : dat hij onder de mensen gekomen was om het kwaad te brengen. Die man moordde omdat hij het gevoel had dat hij moest moorden.

Assisenpleiters roepen zo’n ?onweerstaanbare dwang? graag in als verzachtende omstandigheid ?

VERMASSEN : Dat is geen verzachtende omstandigheid, maar een rechtvaardigingsgrond volgens artikel 71 : als u gedreven wordt door een dwang van buitenuit die u niet kan weerstaan, bent u niet toerekeningsvatbaar en moet u vrijgesproken worden. Zoiets bestaat, maar het wel wordt te pas en te onpas gepleit. Dat is jammer genoeg het meest verkrachte artikel van het wetboek.

Het meest concrete gevolg van de zaak-Dutroux tot nu toe is dat gedetineerden minder vroeg vrijkomen ?

VERMASSEN : De tragiek is dat precies psychopaten vroeger dan andere gedetineerden vrijkomen omdat ze het meest voorbeeldige gedrag vertonen. Enerzijds ontbreken daar die elementen waarmee ze voortdurend last hebben : vrouwen, geld, drank, vrijheid… Anderzijds zorgt de gevangenis voor structuur en een rigide regime waarin ze perfect kunnen functioneren. Omwille van die tucht voelen veel psychopaten zich ook goed in het leger. Ik blijf voorstander van de wet-Lejeune, die zorgt voor een soort correctie achteraf en die mensen vrijlaat onder voorwaarden. De nacontrole blijft echter vaak in gebreke door een tekort aan personeel. Maar het feit dat alle gedetineerden nu langer in hechtenis moeten blijven en over dezelfde kam als Dutroux geschoren worden, zorgt voor een gevaarlijk gevoel van onbehagen in de gevangenissen.

Tegenwoordig spreekt men veel over daderprofielen, maar vaak helpen die het concrete onderzoek niet vooruit ?

VERMASSEN : In Amerika blijkt toch dat criminele analyse en profielstudies in tachtig procent van de seriemoorden juiste informatie leveren. Men heeft berekend dat men met gebruik van de computer de Yorkshire Ripper al na drie en niet na dertien moorden had kunnen ontmaskeren. Natuurlijk, ik lees nu ook die snel uit de mouw geschudde daderprofielen zoals : ?Het is misschien een man uit het slagersmilieu, uit de streek van Bergen en ongeveer dertig jaar oud.? Dertig jaar is gewoon de gemiddelde leeftijd van dit soort moordenaars. En zestig procent blijft nu eenmaal binnen zijn territorium moorden. Maar het precieze gebruik van zaag en mes zegt meer over seriemoordenaars dan over slagers. Ook dat snijwerk is een vorm van seksueel contact.

Kan men anticiperen op de volgende aanslag ?

VERMASSEN : We weten niet hoe lang de afkoelingsfase tussen twee moorden duurt. We weten alleen dat die altijd korter wordt. Net zoals een drugsverslaafde heeft een seriemoordenaar steeds sneller zijn volgende dosis nodig.

Chris De Stoop

Jef Vermassen : Onze maatschappij telt meer psychopaten en is zelf psychopatisch aan het worden.