Welkom in Barnardshire: het Engeland van Benno Barnard dat hij zo magistraal beschrijft in Een vage buitenlander. Een gesprek met een atavistische Brit over traditie, het belang van hiërarchie en de tanende westerse beschaving.

Joy, zijn Amerikaanse vrouw, gaf in 2005 les aan een Engelse kostschool waar de scholieren 22.750 euro per jaar schoolgeld voor afdokten. Een van haar leerlingen was de kroonprins van Swaziland die het niet kon verkroppen dat hij niet over een zwarte butler kon beschikken die zijn schooltas droeg. Ook andere kinderen gedroegen zich onbeschoft tot afgrijselijk. Dat had te maken met de populatie van nieuwe rijken die voor hun kinderen een aristocratische opvoeding wilden ‘kopen’. Maar een chic voorgeslacht kun je nu eenmaal niet bestellen, dat moet je hebben.

Daarom misschien dat Benno Barnard (55) en zijn vader zich zo’n geslacht bij elkaar fabuleerden. Papa-dominee Willem Barnard (89) – alias dichter Guillaume van der Graft – had al in 1948 zijn Engelse roots ontdekt. De Barnards waren ‘berenharten’, zo Barnard senior. Hun Engelse achternaam leidde hem naar Barnard Castle in Durham, waarvan de jonge Benno Barnard een victoriaanse gravure in zijn slaapkamer had hangen. Je zou van minder anglofiel worden.

Barnard junior reisde in 2005 en 2006 een jaar lang in de voetsporen van zijn vader door Zuid-Engeland en bracht daarover wekelijks verslag uit in Knack, al vormen die verslagen maar de helft van zijn boek. Hij woonde met zijn gezin in een cottage waar hij een enkele keer buurman-zanger Paul McCartney tegen het lijf liep: ‘De roem had hem goed bewaard, niet als de azijn de augurk, maar als de honing de suiker.’

Zoals Willem Barnard in 1975 Papier als reisgenoot, zíjn Engelandboek, schreef, zo maakte zijn zoon Benno nu ook een Engelandalbum. Maar Een vage buitenlander is zoveel meer dan een hommage aan vaderlief of een geestelijk testament voor de kinderen Christopher en Anna, aan wie het boek is opgedragen. Het is eerst en vooral een haarfijne observatie van het Engeland dat Barnard koestert: het liefelijke Engeland met zijn glooiende hellingen en rijke geschiedenis. Het buitenzicht in Sint-Agatha-Rode, waar Barnard nu woont, past perfect in dat idyllische plaatje en oogt very British indeed. Daarnaast wemelt het boek ook van de pregnante beeldspraak en treffende one-liners. Een vage buitenlander is misschien het beste proza dat Barnard ooit geschreven heeft omdat zijn retorisch talent er als vanzelf spoort met hetgeen hij ter sprake brengt.

Op het moment van dit kerstgesprek is Barnard net 55 geworden. Zijn zuster heeft hem op zijn verjaardag verteld hoe in Amsterdam de heilige man op zijn tellen moest passen.

Benno Barnard: Ik hoorde hoe de sint er is binnengehaald zonder kruis op zijn mijter. Kwestie van bepaalde bevolkingsgroepen niet voor het hoofd te stoten. Ik barstte in bitter hoongelach uit.

Heb u iets met Kerstmis?

Barnard: Ik heb iets met alle christelijke feesten. Kerstmis is natuurlijk niet het belangrijkste feest, ook al is het dan het populairste. Pasen is uiteraard het christelijke feest bij uitstek. Maar traditie is belangrijk. Best mogelijk dus dat ik Kerstmis met mijn kinderen vier én met een beetje Engels sentiment. Nu ja, ik ben een agnostische anglicaan die vindt dat de joods-christelijke traditie superieur is. Meer en meer heb ik met het ouder worden het besef dat onze cultuur door zeeën van bloed heen iets ongelooflijk unieks heeft voortgebracht, via een verzoening van eindeloze tegenstellingen. Dat heet dan dialectiek en het lijkt me iets uniek Europees.

Zoals een Engelse gentleman houdt u van traditie?

Barnard: Ik hou vooral van een kritische, creatieve omgang met de eigen traditie. Dat begint uiteraard met kennis van die traditie. En dat gaat niet alleen over religie, maar over cultuur in de breedste zin van het woord. Toen ik lesgaf aan het RITS konden mijn studenten het begrip humanisme in geen enkele historische context plaatsen. Erasmus, Thomas More: zij hadden bij benadering geen idee in welke eeuw die humanisten hadden geleefd. Sterker nog: ik moest ze als geboren Batavier uitleggen waar de IJzerbedevaart vandaan kwam, wat die te maken had met de Vlaamse beweging en met de Eerste Wereldoorlog. Ze wisten daar niets van af. Nooit iets over gehoord op de huma-niora. Met dergelijke lacunes in je kennis kun je nooit weerbaar in je eigen tijd staan.

U hebt het over ‘het taaie continuüm’ dat in het Britse koningshuis wordt belichaamd en waar de Engelsman, en uzelf ook, verzot op zijn.

Barnard: Ik geloof sterk in traditie als een continuüm. De maatschappij is een sociaal contract tussen de levenden, de doden en de ongeborenen. Om dat contract in stand te houden, dien je via de traditie het continuüm in ere te houden. Niet klakkeloos en kritiekloos, maar niettemin. Met kennis van die traditie begint het. Al jaren roepen mensen dat het opnieuw tijd wordt om kinderen, los van hun geloofsovertuiging, een grondige geschiedenis van de joodse en christelijke godsdienst te geven zodat ze niet als analfabeten in hun eigen beschaving rondlopen. Ik zou er geweldig vóór zijn om kinderen extracten uit de Statenvertaling te geven, aangezien het Nederlands in hoge mate gevormd is door die vertaling. En iets soortgelijks kun je ook bedenken voor schilderkunst en muziek. Op die manier verschaf je kinderen toegang tot hun cultuur en beschaving. Dat lijkt me trouwens links en emancipatorisch gedacht, want hoe beperkter het milieu, hoe meer een kind van dat soort onderwijs profiteert.

‘Au fond willen de meeste mensen dat er eigenlijk niets gebeurd is’, schrijft u.

Barnard: Dat is ook zo! Links heeft historisch de slechte gewoonte om bepaalde natuurwetten te loochenen, en dit is er een van. De mensen willen helemaal geen verandering. De meeste mensen zijn niet gemaakt uit een materiaal dat een hele samenleving kan herzien. Edmund Burke registreerde in de achttiende eeuw met afschuw hoe de Fransen tijdens hun revolutie mensen onthoofdden. Hoe onbeschaafd! Dingen moeten veranderen op een geleidelijke wijze. Evolutie is niet voor niets iets typisch Engels en de evolutietheorie is niet toevallig door een Engelsman opgetekend.

Sommigen noemen u daarom een rechtse conservatief.

Barnard: Vreemd, want ik ben een linkse conservatief. Maar als je niet bereid bent om je te verdedigen, lok je oorlogen uit. Als je niet bereid bent om te straffen, lok je straffeloosheid uit. Totale vrijheid leidt tot onvrijheid. Kortom, de maakbaarheidsideologie van links is in strijd met de manier waarop mensen nu eenmaal in elkaar zitten. Mensen vragen om hiërarchie. Vandaar ook de behoefte aan vorstenhuizen. Daarom dat mensen ook zo graag helden hebben. De totale, onmogelijke en onwenselijke gelijkheid van mensen is in strijd met het wezen van de mens. Helaas zijn er veel denkers die de mens ondergeschikt achten aan hun theorema over de mensheid.

U zet in uw boek regelmatig een boompje op over het belang van hiërarchie in de samenleving en de Kerk, maar ook in kunst en literatuur.

Barnard: Ik vind mensen graag superieur aan mezelf. Toegegeven, in mijn vak is dat makkelijker met dooie buitenlandse schrijvers dan met levende Nederlandstalige. Het is toch heerlijk om Joseph Roth of T.S. Eliot te kunnen bewonderen? Ik erken dus een hiërarchie, ook in de literatuur. Dat is een onderdeel van mijn conservatisme, al gaat het altijd gepaard met een zekere ironie en met relativering. Misschien heeft het te maken met mijn anglicaanse achtergrond en opvoeding in de high church. Die zin voor hiërarchie begint al bij het gebouw. De hoogteverschillen in een kathedraal zijn aanzienlijk. Ook in gewone kerken trouwens. En de muziek is ongewoon en de teksten zijn dat eveneens. Hoe ongewoner, des te beter. Eliot had eveneens een zwak voor die oude vertalingen en voor de gezongen teksten van de evensongs die letterlijk uit het Book of Common Prayer van 1662 komen. Dat een dergelijke ongelijkheid bestaat, vind ik geweldig.

En vandaar: ‘Ik huiver bij de gedachte aan absolute democratie.’

Barnard: Het absoluut democratiseren is totalitair. Kunst, wetenschap en de Kerk zijn ongelijk. Die ongelijkheid is niet onderdrukkend maar creatief en stimulerend. Dat betekent natuurlijk niet dat de sterke de zwakke mag onderdrukken. Ik ben bepaald geen sociaal darwinist, maar intuïtief zweer ik wel bij die vormen van natuurlijke hiërarchie. Ik vind het doodzonde dat Bart de Wever een separatist is want anders zou ik op hem stemmen. Wat De Wever schrijft, is grosso modo ook mijn overtuiging. Is De Wever ongevoelig voor veranderingen? Natuurlijk niet, maar hij heeft wel een notie van wat een traditie, een cultuur, een beschaving en de menselijke aard zijn. Dat herken ik helemaal. Het is voor mij wel een kleine tragedie dat hij standpunten koestert tegenover België waar ik het absoluut niet mee eens ben.

U hebt een zwak voor het Engelse platteland eerder dan voor de steden?

Barnard: Ik hou geweldig van het Zuid-Engelse landschap met bijbehorende dorpen en kleine marktsteden. Van de grote steden hou ik niet, van Londen misschien, op een zonnige dag. En overal op dat platteland is er die onweerstaanbare Engelse vriendelijkheid, die ik graag toeschrijf aan het feit dat de Engelsen sinds mensenheugenis niet meer bezet zijn geweest. Maar hun aardigheid kan ook omslaan in een verschrikkelijke arrogantie, vooral tegenover continentalen. De karikaturale commentaren in de Engelse pers over Herman Van Rompuy waren wel degelijk een reflectie van wat de Engelsen over ons denken. Voor hen is de Belg een minderwaardig creatuur, terwijl de Fransman volstrekt onbetrouwbaar is en een Duitser voortdurend oorlog wil voeren. Eigenlijk vinden ze Hollanders nog zo kwaad niet, want dat zijn in hun ogen een soort mislukte Engelsen. De Hollander is de aap van de Engelsman.

U speelt ook graag met uw hoogst persoonlijke pedigree: uw Engelse Barnard-antecedenten. Er zou een vaandrig Barnard zijn geweest die in 1620 Maurits van Oranje te hulp is geschoten en zelfs een Lord William Christopher Barnard die in hetzelfde jaar als Eliot werd geboren.

Barnard: Onze genealogische zoektochten in de familie gaan niet verder dan het einde van de zeventiende eeuw. Die vaandrig is dus zeer onzeker. (lacht) Mijn vader heeft ons met die persoonlijke mythe opgevoed: ‘Wij stammen af van een Engelse familie Barnard en er is trouwens een steenklomp die zo heet.’ Dat sublimeerden wij tot ons voorouderlijke huis en daarom beschouwden wij ons als atavistische Engelsen. Als kind had ik een gravure van Barnard Castle boven mijn bed hangen en die prikkelde mijn verbeelding. Je woont wel ergens, maar eigenlijk hoor je ergens anders thuis. Mijn vader koppelde dat – waarschijnlijk niet eens bewust – aan het Bijbelse, mythische denken van altijd onderweg zijn: Jeruzalem als de ultieme utopie.

U vreest dat het oude Europese avondland op apegapen ligt?

Barnard: Ik ben geen doemdenker, er komt vast wel weer een nieuw avondland. Maar ik geloof in grote periodes. En ik denk dat we tussen 1500 tot 2000 zo’n grote periode hebben meegemaakt. De uitvinding van de boekdrukkunst, de humanisten, de moderne tijd aan de ene kant en de digitale revolutie met nine eleven aan de andere kant markeren een bepaalde era die ten einde is gelopen. Het begin van het derde millennium markeert tevens het slotpunt van een humanistische cultuur.

Waarom het slotpunt?

Barnard: Er is een vacuüm ontstaan in de westerse cultuur door de secularisatie, en bijgevolg wordt dat continuüm van de joods-christelijke traditie bedreigd. En die traditie wil ik tegen beter weten in beschermen. Voltaires Ecrasez l’infâme is twee eeuwen later voltrokken. Dat is gepaard gegaan met cultuur-relativisme en met een gelijktijdige insijpeling van de islam. Het is een wet van de natuurkunde dat het vacuüm zich volzuigt. En wij zijn de voorbije veertig jaar schrikbarend vervreemd van onze geestelijke erfenis. Die aardige De Morgen-lezers hebben geen voorstelling van de manier waarop imams de wereld percipiëren en hoe anders bepaalde culturen wel kunnen zijn. Wij zijn zo relativistisch geworden dat we niet meer durven te zeggen dat het jodendom en christendom superieur zijn aan de islam.

… zoals een bekende overjaarse gigolo ooit opmerkte.

Barnard: De gekste mensen hebben dat gezegd, niet alleen Silvio Berlusconi, maar ook heel veel atheïsten. Ik zeg het vanuit mijn overtuiging dat de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens joods-christelijk is. We kunnen tegenwoordig door dat cultuurrelativisme alleen maar ‘weg met ons’ roepen. Maar het niet-afhakken van handen is superieur aan het wél afhakken van handen. Dat is toch een absolute waarheid? De universele rechten van de mens zijn eindeloos superieur aan de sharia.

In uw antwoord op Yves Desmets ‘Makkers, staakt uw wild geraas’ gaf u wel toe dat u het misschien te hard had gespeeld.

Barnard: Het was noodzakelijk zo hard uit te halen om het islamdebat terug te veroveren op het Vlaams Belang. Nu kunnen we er eindelijk zelf over debatteren en constructieve voorstellen proberen uit te werken.

Ondertussen wordt u steevast gebrandmerkt als islamofoob.

Barnard: De term islamofobie is pervers. Dat woord is gesmeed door de Organisatie van Islamitische Landen, die kritiek op de islam via de Verenigde Naties simpelweg willen verbieden. Een fobie is trouwens een irrationele angst, terwijl mijn kritiek gebaseerd is op studie. Ik zeg u dat de islam moeilijk te verzoenen valt met de democratie. Geeft u me eens een voorbeeld van een islamitische democratie? Ik ben bang voor de islam, maar ik ben geen islamofoob.

Geen spijt dat u sociologe Nadia Fadil (K.U.Leuven) destijds op uw Knack-blog hebt getackeld met dat uitdagende ‘Fuck Fadil’?

Barnard: Zij heeft op Facebook zelf een wahabitisch meisje ‘Fuck Flanders’ laten zeggen. (lachend:) Die informatie heb ik persoonlijk van de Mossad. Dezelfde dag dat ik het op de blog van Knack signaleerde, was het op Fadils Facebook trouwens al gewist. Kun je nagaan… Ze besefte blijkbaar dat het haar academische carrière zou kunnen schaden. Wat Fadil toen provocerend schreef, heeft te maken met het islamitische fenomeen van taqqiya. Er wordt door de islam vrijwel systematisch gelogen tegenover ongelovigen als het ze uitkomt. Je mag als moslim liegen tegen niet-moslims en ze dus een rad voor ogen draaien. Ik weet niet hoe geseculariseerd Fadil is, maar zo’n Tariq Ramadan (Zwitserse islamoloog, nvdr) doet tegenover ons alsof hij een verlichte westerling is, terwijl hij tegen zijn achterban heel andere taal spreekt. Die man is een permanent vervellende slang. De islam is een totalitair stelsel dat alles wil beheersen: de straat, de staat, het bed, alles.

U hebt dus niets persoonlijks tegen Fadil?

Barnard: Wat ik iemand als Fadil – en eigenlijk alle moslim- intellectuelen – kwalijk neem, is hun oorverdovende stilte over de verwerpelijke praktijken van groeperingen die zich expliciet beroepen op de islam. Als er in Egypte Koptische christenen worden vermoord, hoor je ze niet. De zelfkritiek die wij soms tot in het zelfvernietigende hebben ontwikkeld is de islam volkomen vreemd. Kritiek en zelfkritiek zijn nu eenmaal onmogelijk in islamlanden of je wordt door de plaatselijke Sturmabteilung afgemaakt. Ik vind het onthutsend en onthullend dat Marokkaanse burgers gedwongen worden om in het buitenland de Marokkaanse nationaliteit aan te houden én hun kinderen Marokkaanse voornamen te geven, ook al zijn ze geboren in België. Wanneer zegt Fadil tegen de Marokkaanse ambassade dat ze ze kunnen kussen, dat ze haar dochtertje liever Marieke noemt? Dát zou ik een gebaar vinden en dán verandert er iets.

Hoe komt het eigenlijk dat u zo gebiologeerd ben door de islam?

Barnard: Ik denk eerlijk gezegd dat ik in het islamdebat ben gesukkeld door mijn kinderen. Ik zal het nog wel uitzingen, maar wat gebeurt er met het Europa van Christopher en Anna? Ik hoop dat mijn kinderen dat Europese continuüm van mij zullen kunnen helpen continueren. In Engeland, bijvoorbeeld, waar Christopher geschiedenis wil gaan studeren…

BENNO BARNARD, EEN VAGE BUITENLANDER. TERUG NAAR ENGELAND, ATLAS, AMSTERDAM/ANTWERPEN, 250 BLZ., 18,90 EURO.BENNO BARNARD, HET TONGBOTJE, GEDICHTEN 1981-2005, WAARIN OPGENOMEN ‘DE SCHIPBREUKELING’ (OP DE BIJBEHORENDE CD GEBRACHT DOOR TOM VAN BAUWEL, MET MUZIEK VAN HENRY VRIENTEN), ATLAS, AMSTERDAM/ANTWERPEN, 320 BLZ., 24,90 EURO.

DOOR FRANK HELLEMANS / foto’s franky verdickt

‘Ik vind mensen graag superieur aan mezelf. Toegegeven, in mijn vak is dat makkelijker met dooie buitenlandse schrijvers dan met levende Nederlandstalige.’