Er zijn twee soorten mensen: diegenen voor wie de ezel van Buridan een probleem is, en de anderen voor wie dat niet het geval is. De vraag is, wie van beiden de wereld het best begrijpt.

Er is natuurlijk nog een derde groep, diegenen die nooit van de ezel van Buridan gehoord hebben. Maar deze laatsten kunnen ondergebracht worden in de tweede groep, en we houden het dus bij die twee. Op gevaar af het grootste deel van deze laatste groep in de eerste te doen belanden, volgt hier een korte kennismaking met het dier waarover het gaat.

Johannes Buridan – niet de ezel – was een filosoof uit de veertiende eeuw, docent aan de universiteit van Parijs, en een scherpzinnig schrijver van commentaren op Aristoteles. Zijn specialiteit was de logica en het probleem van de menselijke vrije wil, en het is in dat verband dat we de ezel ontmoeten die aan zijn naam verbonden is. Toch zou de associatie onterecht zijn, want naar het schijnt, is het verhaal van de ezel van Buridan niet van de heer Buridan zelf afkomstig, maar van een onbekende, latere auteur. Dat kan waar zijn, maar wat het dier overkwam, is er niet minder interessant om.

Er was eens een ezel die tussen twee stapels hooi was gezeten. De hopen waren precies gelijk, even groot en even vers, en lagen op gelijke afstand van het likkebaardende beest. Maar dat zat met een probleem. Van welke stapel zou hij eten? Van die links of van die rechts? Er was geen enkele reden om de ene boven de andere te kiezen. In zijn benarde positie van eeuwige twijfel bleef de ezel roerloos zitten tussen zijn hooioppers tot hij van honger omkwam.

Wat een stom verhaal! In werkelijkheid zou de ezel natuurlijk gewoon smullen van het dubbel buffet en nog lang en gelukkig leven. Maar juist de onzin maakt deze fabel zo interessant, want er gaapt een kloof tussen het leven van een gewoon beest en de hersenspinsels van de geleerde die de geheimen ervan tracht te doorgronden. Buridan, of wie het verhaaltje ook bedacht moge hebben, heeft willen aangeven dat het niet mogelijk is te kiezen tussen twee volstrekt gelijkwaardige alternatieven omdat elke gebeurtenis, ook elke handeling van een levend wezen, op deterministische wijze uit een oorzaak voortvloeit. Altijd moet iets de doorslag geven, en als zo’n bepalende oorzaak ontbreekt, zoals in de symmetrische situatie waarin de ezel verkeert, gebeurt er niets. Zo luidt de redenering die geacht wordt ook op de mens van toepassing te zijn. Hieruit volgt dat we niet de vrije wezens zijn die we denken te zijn. Niemand kiest zelf van welk bord hij eet; er is altijd een uitwendige prikkel die de keuze bepaalt.

Is de vrije wil dan een illusie? Product van waan en zelfoverschatting? De vraag hield niet alleen middeleeuwse filosofen bezig, maar is vooral in de moderne wetenschap actueel. Biologen hebben ontdekt dat de gedragingen van een levend wezen bepaald worden door de werkingen van de eiwitmoleculen waaruit het is samengesteld. De structuur van deze moleculen wordt zelf weer bepaald door de genen van de DNA-moleculen, waarvan het bezit te danken is aan de ouders, die het zelf weer van de hunne kregen, enzovoort. Op wat incidenten na (mutaties, of plotse veranderingen in het DNA) verloopt deze keten grotendeels deterministisch. In iemands DNA staat geschreven wie hij is. Althans in aanleg. Hoe iemand zich effectief ontwikkelt, hangt verder nog van omgevingsinvloeden af, maar ook die gehoorzamen aan strikte wetten van oorzaak en gevolg, zoals de natuurkunde leert. Uiteindelijk zijn ook de mutaties een gevolg van inwerkingen van het milieu, zodat de keten van oorzaak en gevolg helemaal gesloten is.

Niets beweegt zonder dat het door iets wordt voortbewogen. Alles heeft zijn oorzaak, elk gebaar, elk geluid, zelfs elke gedachte in ergens een hersenlob spruit voort uit een eerder voorval of een doorslaggevende stimulus. Psychoanalytici rekenen het tot hun taak om van elk neurotisch trekje het trauma uit de peutertijd op te sporen dat voor het euvel verantwoordelijk is.

Een moderne versie van de parabel van Buridan zou de identiek opgevoede, samen opgegroeide, eeneiige tweeling kunnen zijn. Welke keuze maakt zo’n tweeling, geplaatst tussen twee verleidingen, appeltaart of pruimenvla? Vallen de keuzes noodzakelijk samen, of is het denkbaar dat de wegen van de ononderscheidbaren hier uiteengaan?

Eeneiige tweelingen zijn genetische kopieën van elkaar, zo identiek als klonen. Echte menselijke klonen kunnen we weldra (of nu al) in het laboratorium maken, en aan de mogelijkheid tot experimenteren zal het dus in de toekomst niet ontbreken. Ongetwijfeld zullen er mensen zijn, aan zichzelf gehechte lieden, die van zichzelf een kloon willen laten maken om zo te blijven voortbestaan. Het eeuwige leven uit de reageerbuis.

Alweer zo’n verhaal! Alsof klonen (zoals eeneiige tweelingen), eenmaal geschapen, niet gewoon hun eigen gang kunnen gaan, ieder met zijn eigen gedachten en ingevingen. Waarom zou de gekloonde zoon geen hekel aan zijn kloonvader kunnen hebben en precies het omgekeerde doen van wat die wil?

Determinisme is een hersenschim, een bedenksel van Buridans en andere bollebozen die het contact met het leven verloren hebben. Normale mensen doen wat ze denken te moeten doen en weten dat ze aansprakelijk zijn voor wat ze doen, althans tot op zekere hoogte. Vrijheid behoort tot de ervaringswerkelijkheid van het leven en is niet minder reëel dan de beperkingen ervan. Zelfs de ezel weet het. Er is voedsel in overvloed, en het weltevreden dier zal zich eraan te goed doen. Wat zou het probleem zijn?

Wel, sommigen zitten met een probleem. Zeshonderd jaar na de ezel-tussen-zijn-hooioppers zitten ze met een zelfbeeld dat geen uitweg biedt. Een mens heeft een genenstelsel dat voor 98,5 procent identiek is aan dat van de chimpansee, en zeer gedetermineerd trekken wetenschappers daaruit de conclusie dat een mens voor 98,5 procent een chimpansee is.

Maar wie begrijpt de werkelijkheid nu het best? De specialist op het gebied van de moleculaire biologie die de mechanismen van het lichaam heeft ontrafeld, of de gewone ziel die weet wat hij wil en doet wat hij zich voornam te doen?

Men zou het de ezel moeten vragen. Maar die is aan het eten.

Gerard Bodifée

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content