Eindelijk is er een hanteerbare uitgave van de befaamde kaart van de Oostenrijkse Nederlanden van Joseph-Jean graaf de Ferraris.

Op een septemberdag in 1808 kreeg Charles-Joseph de Ligne eindelijk zijn langverwachte maarschalksstaf. Een eerbetoon dat die dag ook te beurt viel aan de toen al 82-jarige generaal Joseph-Jean de Ferraris. Wat Ligne, toen zelf al 73, niet echt beviel. Want ooit had hij die Ferraris een van die ‘zwakke idioten’ genoemd die door de Oostenrijkse keizer tegen Napoleon waren ingezet terwijl hij, Ligne, aan de kant was gelaten.

Het is waar dat de militaire loopbaan van Ferraris nooit leerstof werd aan de militaire academies. Zijn werkelijke faam echter putte de graaf, in 1726 in het Franse Lunéville geboren maar van Piëmontese afkomst, uit de gedetailleerde kartering van de Oostenrijkse Nederlanden. Een project dat hij als directeur-generaal van de artillerie en hoofd van de Mechelse Ecole des mathématiques uitvoerde in opdracht van het Oostenrijkse hof, en in 1777 tot een goed einde bracht.

De onderneming, die tot meer dan 170 mensen in het getouw hield, kostte een fortuin. Daarom werd ze in eerste instantie door het Weense hof afgewezen. Maar na hardnekkig gelobby door Karel van Lotharingen, landvoogd van de Oostenrijkse Nederlanden, stemde het hof in Wenen finaal toe.

De kartering, gebaseerd op de triangulatiemethode die César-François Cassini de Thury gebruikte voor zijn kaart van Frankrijk, zou uiteindelijk 200.000 Brabantse florijnen kosten. Ruim tien keer meer dan oorspronkelijk door Ferraris was begroot.

Om zoveel mogelijk van dat geld te terug te verdienen werden kleinere en minder gedetailleerde zogenaamde cartes marchandes of cartes chorographiques in de handel gebracht. Een dergelijk exemplaar – waar Napoleon zich in Waterloo van bediende, en wellicht ook zijn geallieerde tegenstanders – is vandaag een zeldzaamheid. Een volledig exemplaar in goede staat kost in de antiquarische handel algauw 4000 euro.

De originele Ferrariskaart van de Oostenrijkse Nederlanden werd uitgetekend op een schaal van 1: 11.520 en bestaat uit 275 met de hand getekende en ingekleurde topografische kaarten, die op hun beurt zijn samengesteld uit vier deelbladen. De complete kaart meet 30 bij 22 meter.

Van deze zogenaamde carte de cabinet bestaan drie originele uitwerkingen. Eén ervan bestemd voor de Oostenrijkse keizer, kwam via de dochter van Ferraris in het bezit van de Nederlandse koning Willem I en wordt in het Nationaal Archief in Den Haag bewaard. Een tweede exemplaar, voor de hofkanselarij in Wenen, behoort tot de collectie van het Oostenrijkse Kriegsarchiv.

De derde kabinetskaart, vervaardigd voor landvoogd Karel van Lotharingen, de beschermheer van Ferraris, werd in 1794 meegenomen naar Wenen toen de Oostenrijkers zich terugtrokken voor de oprukkende Franse legers.

Hoewel het verdwijnen van die kaart uit ons land geen gevolg was van het wereldconflict, maakten de Belgen handig gebruik van de herstelbetalingen na Wereldoorlog I om de kabinetskaart gemaakt voor Karel van Lotharingen op te eisen en naar België te halen. Vandaag is die kaart een pronkstuk in de verzameling van de Koninklijke Bibliotheek in Brussel. En het is dit exemplaar dat werd gebruikt voor de indrukwekkende heruitgave door Lannoo.

Een 18e-eeuws portret

De carte chorographique of commerciële kaart kende al een vroege heruitgave, in 1831-1832 door de Belgische cartograaf Philippe Vandermaelen, die er enkele verbeteringen en wijzigingen op aanbracht. Die kaarten hebben als eigenaardigheid dat Nederlands Limburg en het groothertogdom Luxemburg nog altijd deel uitmaken van België.

Ook voor de kabinetskaart van Karel van Lotharingen is dit niet de eerste heruitgave. In de jaren 1960-1970 al bracht het Gemeenkrediet van België een facsimilé-editie, verkleind tot een schaal van 1: 20.000. Die publicatie, in mapjes met daarin de gevouwen bladdelen, had de grote verdienste dat de aandacht voor het cartografische werk van Ferraris erdoor werd aangewakkerd.

Voor de uitgave door Lannoo werden de kaartbladen van het exemplaar van de Koninklijke Bibliotheek, in samenwerking met het Nationaal Geografisch Instituut en de Gentse universiteit, ingescand en via beeldverwerking als het ware naadloos aan elkaar gelast. Het resultaat is verbluffend. Want ondanks de verkleining wordt door de beeldscherpte de leesbaarheid van de tekeningen en de namen zoveel beter dan op de heruitgave van het Gemeentekrediet.

De heruitgave van Lannoo is ook opgevat als een heuse atlas met één origineel kaartblad op elke dubbelpagina. Wat het raadplegen ervan, ook al dankzij de index met meer dan 3.000 plaatsnamen, geen klein beetje vergemakkelijkt.

Het historische belang van de kaart van Ferraris kan niet worden overschat. Deze kaart is eigenlijk een nauwkeurig portret van het ‘Belgische’ grondgebied voor de aanvang van de industriële revolutie. De zeer gedetailleerde voorstelling van de steden en het platteland geeft een heel precies beeld van onze contreien in de tweede helft van de 18e eeuw. Van deze kaarten kan worden afgelezen welke gemeenten en dorpen aan belang hebben ingeboet of gewonnen, welke de oude plaatsnamen waren die inmiddels vaak in onbruik zijn geraakt.

Ferraris bracht behalve wegen en waterlopen ook de bebouwing, bossen, landbouwgrond en onbebouwde grond en zelfs hagen in kaart. Wind- en watermolens werden aangegeven, de prille sporen van mijn- en staalnijverheid, maar ook de plekken waar ooit veldslagen werden geleverd – Ferraris’ kaarten waren, niet te vergeten, op de eerste plaats bedoeld voor militair gebruik.

Voor de lezer van vandaag is deze Grote Atlas van Ferraris, een haast 12 kilogram wegende maar toch hanteerbare turf, een prachtige momentopname van de Zuidelijke Lage Landen zoals generaal Ferraris en zijn tijdgenoten die zagen en bereisden.

DE GROTE ATLAS VAN FERRARIS. LANNOO, KONINKLIJK GEOGRAFISCH INSTITUUT, KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK VAN BELGIë. 608 BLZ. 129 EURO (VANAF JULI 150 EURO). KNACKLEZERS DIE DE ATLAS BESTELLEN KRIJGEN DIE GRATIS GELEVERD.

DOOR RIK VAN CAUWELAERT