Het huwelijk van antropologie en kunst, of animisme in Antwerpen.

We staan voor de lege kooi van een Boliviaans doodshoofdaapje, ontworpen door Wesley Meuris. Niet in de zoo maar in het M HKA. ‘Je moet je er het dier bij indenken’, zegt Anselm Franke. ‘Nu ziet de kooi er vreemd uit, want ze ligt er eenzaam en verlaten bij. Maar als het dier in de kooi zat, dan zou het eenzaam zijn.’ De eigenlijke kern van het animisme valt niet tentoon te stellen. De curator zegt het zelf. Animisme is de opvatting dat alle dingen met leven begiftigd zijn, of tenminste menselijke eigenschappen hebben.

De negentiende-eeuwse antropologen die de cultuur van ‘primitieve volkeren’ bestudeerden, noemden ze animistisch. Hun latere collega’s zetten dat geringschattende oordeel recht, en vonden in het animisme een visie die alle fenomenen met elkaar verbindt, in plaats van ze uit hun context los te snijden, te objectiveren en te mummificeren. Franke: ‘De kwaliteit van die animistische relaties is dat er meerdere auteurs zijn. Het zijn geen monologen van mensen over dingen. Het zijn dialogen van mensen met dingen. En dat is voor modernen natuurlijk een verschrikkelijke gedachte: alsof stenen kunnen spreken! Maar natuurlijk is de steen een actor, een actieve kracht, een element in de sociale praktijk van het leven.’

Het grappige is dat de modernen niet door hadden dat hun eigen ‘objectieve feiten’ even geconstrueerd zijn als ‘primitieve’ fetisjen. De Franse antropoloog Bruno Latour noemt de moderne wetenschap een ‘paradoxaal inanimisme’: ze stript het ding van zijn symbolische betekenis en houdt een volmaakt objectief ding over, dat voor zichzelf spreekt. Maar wie dat doet, is eigenlijk superanimistisch bezig. ‘We zijn nooit modern geweest’, is de stelling van Latour.

De dubbelexpo in het M HKA en in Extra City laat het begrip animisme uitwaaieren. Het is zaak om het hoofd niet te verliezen. Animisme, begrepen als het in beweging brengen van dode dingen, past hier bij veel. De technieken van de animatiefilm, met een dot van Disney. De laboratoriumpraktijk waarbij robotten nieuwe functies verwerven door interactie met menselijke lichamen. Experimenten op basis van drugs, met het lichaam dat als een seismograaf figuren in beweging noteert op papier. Diep in het onderwerp duiken vijf films van soefistische trancerituelen, opgenomen in Marokko. Migranten laten de videotapes met hun verzoekrituelen (die regelmatig geüpdatet worden) uit het vaderland opsturen. Het geeft hen het gevoel dat ze er direct aan deelnemen.

Hallucinant, de gestalten die ’s nachts in de open lucht met vuurbollen staan te voetballen. Dat is een filmfragment uit het project Primitive van Apichatpong Weerasethakul. De jongens stammen af van een animistische gemeenschap in Thailand, uitgeroeid door het leger op verdenking van communisme. Afgesneden van hun animistische cultuur lijkt het alsof ze er toch met de restanten van spelen.

WESLEY MEURIS, CAGE FOR SAIMIRI BOLIVIENSIS, 2006. COURTESY THE ARTIST

Jan Braet