Frankrijk worstelt met Europa en het Front National. Volgens politoloog Emmanuel Todd dreigt een crisis van het regime en is de Vijfde Republiek op sterven na dood.

EEN BERICHT UIT PARIJS

Nooit heb ik met hem onder vier ogen gesproken, zegt Emmanuel Todd. Met hem bedoelt hij de Franse president Jacques Chirac, met wie hij niet de minste politieke intimiteit deelt. Ooit deden andere geruchten de ronde. In oktober 1994 schreef Todd een politiek essay waarmee Chirac flinkt zijn voordeel deed. Die maakte tijdens zijn verkiezingscampagne namelijk zo rigoureus gebruik van het denkwerk van Todd dat hij het onmogelijke realiseerde en de gedoodverfde winnaar uit het RPR, Edouard Balladur, versloeg en het toch nog tot president bracht.

Todd, die tot de onconventionele linkerzijde behoort, herontdekte in zijn essay ?La fracture sociale?, de sociale breuk. Terwijl Chirac inmiddels weer andere leermeesters heeft, blijft Todd op de miskende sociale tegenstellingen hameren. Dat brengt hem voortdurend in aanvaring met de modieuze intelligentsia die in een strijd is verwikkeld tegen Jean-Marie Le Pen en diens extreem-rechtse Front National. Volgens hem vergissen de verzamelde intellectuelen zich van gevecht.

Todd is historicus en al vele jaren werkzaam in het Nationaal Demografisch Instituut. Al in 1976, op 25-jarige leeftijd, verbaasde hij de politieke wereld. In ?La Chute Finale? voorspelde hij met demografische argumenten het spoedige einde van de Sovjetunie.

Blijft u erbij dat regering en intelligentsia zich vergissen over de voedingsbodem van het Front National ?

EMMANUEL TODD : Absoluut. Het is toch bizar dat de regering om zoiets explosiefs als de migrantenproblematiek plots een discussie opent. Nochtans plagen enorme economische en sociale spanningen de Franse samenleving. Niet de migranten, wel de sociale breuklijnen en de achterdocht tegenover de elites verklaren de doorbraak van het Front National. Hoewel de belangstelling van de bevolking elders ligt, hebben de rechterzijde en een deel van de intelligentsia zich op het migrantentendossier gestort. Dat heeft iets pervers en het illustreert hoe ziek de Franse samenleving is. Iedereen ontvlucht de fundamentele problemen en de wezenlijk belangrijke dossiers. De koortsaanval rond de wet- Debré roept gelijkenissen op met de pedofilietoestanden in België. In feite gaat het om een vlucht in het irrationele.

Ontkent u dat de crisis rond het Belgisch gerecht en het migrantenprobleem in Frankrijk meer dan fictie zijn ?

TODD : Natuurlijk gaat het om reële problemen, maar een gezonde samenleving pakt eerst de fundamentele en acute zaken aan. Het beleid probeert de scherpe sociale tegenstellingen te camoufleren. We moeten blijven opkomen voor de individuele vrijheden en erover waken dat de migranten niet als tweederangsburgers worden behandeld. Het blijft me echter verbazen dat vele intellectuelen zich wel betrokken voelen met de migranten, maar niet met de modale bevolkingslagen. Ook dat heeft iets pervers.

Daar slaagt het Front National blijkbaar wel in. Vandaar zijn succes ?

TODD : Dat is evident. Niet de leiding of het kader van het Front National wekt mijn belangstelling die is van traditioneel, extreem-rechtse signatuur. Maar de kiezers vormen het probleem. Zij komen vooral uit de oude Republikeinse streken en niet zozeer uit klassieke monarchistische departementen. Vitrolles was destijds een rode burcht en uitgerekend in dat soort steden haalt Le Pen zijn beste scores. Het is geen kleine paradox. Even ongerijmd is het onvermogen van de elites om zich te engageren voor mensen die, in tegenstelling tot de migranten, dicht bij de vertrouwde gemeenschap aanleunen. De meeste bedelaars zijn geen vreemdelingen, het zijn Fransen, mensen van bij ons. Ik heb geen verklaring voor deze vervreemding. Waarop wacht die fijnbesnaarde intelligentsia om voor de Nationale Bank tegen het monetair beleid te manifesteren ? Voor dat thema heeft ze geen belangstelling, maar ze is wel enthousiast als er rond de wet-Debré tot burgerlijke ongehoorzaamheid wordt opgeroepen.

Misschien ziet niemand een alternatief voor het huidige beleid ? Zo gauw Chirac president was, veranderde hij van koers.

TODD : Het is niet omdat Chirac van koers veranderde, dat er geen ander beleid mogelijk is. Toen Chirac in de zomer van 1995 op zijn beurt voor monetaire orthodoxie en respect van de Maastrichtnormen pleitte, betekende dat een knieval voor een welomschreven sociologisch milieu, dat van de elites. Om de verkiezingen te winnen had Chirac het volk nodig, om te regeren kan hij niet zonder de elites. Hij capituleerde en verloochende zijn verkiezingsdiscours. Met alle gevolgen daaraan verbonden. Niemand gelooft nog in de normen van Maastricht. Kranten zoals Libération en Le Monde die tot voor kort achter la pensée unique stonden, verwijderen er zich steeds verder van. Iedereen is ervan overtuigd dat Maastricht ons naar een economisch ramp drijft. Omdat Chirac meer beloofde dan hij kon waarmaken, beleeft Frankrijk nu een politiek drama. Hij greep te hoog. Om Frankrijk uit Maastricht te tillen, hebben we iemand van een ander kaliber nodig. Chirac is geen Franklin Delano Roosevelt, geen Winston Churchill en evenmin een Charles de Gaulle. Hij is een zeer middelmatig man, die door gebeurtenissen wordt overweldigd.

François Mitterrand, ongetwijfeld iets minder middelmatig, moest begin van de jaren tachtig na drie devaluaties ook van economische koers veranderen.

TODD : De situatie was geheel anders. In de jaren tachtig faalde het aanbod, vandaag niet. De inflatie is sinds 1986 onder controle en een te zwakke vraag verlamt nu de Europese economie. De hoge werkloosheid en de vele besparingen tastten de vraag dermate aan dat we in een deflatoir klimaat zijn beland. Opmerkelijk genoeg is de leidende klasse nog altijd met de problemen van de jaren tachtig bezig.

Dat is trouwens het drama van het verdrag van Maastricht. Het wil een antwoord geven op de problemen van een tijd die al enkele jaren voorbij is. Nu staan we voor de gevolgen van het laag geboortencijfer uit de jaren zestig en vooral zeventig. De baby’s uit die tijd zijn nu volwassen. En vooral in Duitsland waar het geboortencijfer op 1,35 per koppel terugviel, tegen 1,85 in Frankrijk en Groot-Brittannië heeft dat verstrekkende gevolgen. In tegenstelling tot Frankrijk, waar een relatief constante instroom van jongeren op de arbeidsmarkt plaats heeft, beleeft Duitsland een spectaculaire daling. Het herenigde Duitsland telt 80 miljoen inwoners, van wie 7 miljoen in de leeftijdsgroep van 25 tot 29 jaar. De leeftijdsgroep tussen 20 en 24 jaar telt slechts 5,5 miljoen mensen en die tussen 15 en 19 jaar nauwelijks meer dan 4 miljoen. Dat is van een heel andere dimensie dan de olieschok uit de jaren zeventig.

Toch heeft Duitsland met een recordwerkloosheid af te rekenen.

TODD : Juist daarom is de situatie zo zorgwekkend. De Duitse ziekte bestaat erin dat de vraag het laat afweten. Omdat er te weinig jonge gezinnen zijn, worden er minder huizen en duurzame verbruiksgoederen gekocht. Daarom is de groei te klein en heerst er een deflatoir klimaat. Duitsland heeft zeker af te rekenen met delokalisatie van werkgelegenheid, maar bovenal wordt het door de demografische terugslag afgeremd. Verbijsterend toch dat iedereen dan over de nieuwe Europese bankbiljetten praat, maar blind blijft voor wat zich in de buik van de samenleving afspeelt ? Alle Europese landen moeten nu een antwoord op de demografische terugval zoeken.

Toch is de eenheidsmunt een Franse uitvinding. Het was de politieke repliek van Mitterrand op de Duitse eenmaking.

TODD : Het is een verkeerde remedie voor een probleem dat niet bestond. In die zin doet het aan de oorlog in Vietnam denken.

Is een monetaire unie niet de uitgelezen weg naar een verenigd Europa ? We weten ondertussen dat niet de cultuur, wel de economie de Europese landen dichter bij elkaar bracht.

TODD : Het monetaire is iets heel anders dan de reële economie. Het geld heeft een te nauwe band met de politiek, de staat en de ideologie. Bovendien schept het geen rijkdom.

Ook zonder muntunie is de Franse monetaire vrijheid erg beperkt. Nu al is de Franse frank gedwongen om de Duitse mark te volgen.

TODD : Dat is een puur politieke keuze. We aligneren ons op de mark, omdat we onderdanig willen zijn. De Duitse dominantie stoelt niet alleen op de monetaire kracht van dat land, maar evengoed op de bereidheid van de andere Europese partners om de mark te volgen. Daar bestaat nochtans geen enkele verplichting toe. Bovendien is er een alternatief. Kijk naar Groot-Brittannië. Niemand is verplicht om de koers van de eigen munt aan de mark te koppelen. Je kan evengoed de dollar volgen. Trouwens, Frankrijk dat zich zo stoort aan de lage koers van de dollar, zou er goed aan doen de Amerikaanse munt te volgen. De Duitse hegemonie bestaat niet, tenzij in de hoofden van de mensen. Het is een fantasme van een deel van de Europese leidende klasse, die er nog altijd niet in slaagt op een normale, niet-neurotische manier met Duitsland om te gaan.

Vijftien jaar voor de Muur van Berlijn viel, voorspelde u het einde van de Sovjetunie. Nu voorspelt u het einde van de euro, tenminste als die er ooit komt.

TODD : Tot dusver deed ik twee voorspellingen die uitkwamen. In 1976 kondigde ik, omwille van de spectaculaire stijging van de kindersterfte de jaren voordien, de implosie van de Sovjetunie aan. Over een andere voorspelling ben ik minder fier. Op een bepaald ogenblik ik was toen zowat de enige toonde ik aan dat Chirac de verkiezingen kon winnen. Nu meen ik dat, gegeven de antropologische, sociale, demografische en economische verschillen in Europa, de euro nooit zal functioneren. Het is toch opmerkelijk dat de gedachte van de muntunie alleen al de regeringen rillingen bezorgt. Zowel in Frankrijk, waar de oppositie met het referendum over Maastricht nochtans geklopt is, als in Duitsland. Het valt bijgevolg niet uit te sluiten dat de euro niet van start gaat. Indien de muntunie er echter komt, zal ze in 2005 niet meer bestaan. Ze kan gewoon niet werken en dat zie je nu al. Als er een continent slecht boert, is het Europa en uitgerekend de harde kern is er het slechtst aan toe. De mensen zullen nooit geloven dat de euro een kans op slagen heeft en zullen die munt ontvluchten. Dat wordt bijgevolg een crash.

Dat zou het failliet betekenen van een hele generatie Europese politici.

TODD : Daarom heeft die generatie het ook zo moeilijk om nu haar ongelijk toe te geven. Ze beseft dat het voor haar dan een catastrofe wordt. Als ze echter doorgaat, wordt het nog erger. Hoe langer men wacht, hoe dramatischer. De verleiding kan zeer groot worden om het wachten op de euro eindeloos te rekken. Men zal het project niet durven opblazen, maar het evenmin laten beginnen.

Mocht de euro geen harde munt worden, zou u ze dan aanvaarden ?

TODD : Nee. Hoewel een minder deflatoir Europa goed voor de mensen zou zijn, geloof ik niet dat er globale remedies bestaan. De demografische problemen zijn daar een voorbeeld van, de sociale zekerheid die overal nationaal functioneert, is er een ander. De stelling dat België blijft bestaan zolang de sociale zekerheid nationaal blijft, is niet dwaas. Die nationale flexibiliteit blijft een noodzaak, zeker in een ernstige crisissituatie. Dat betekent natuurlijk niet dat de landen op tal van vlakken niet intens moeten samenwerken, onder meer op technologisch, militair en industrieel gebied.

Hoe verklaart u het onwrikbaar Frans geloof in de eeuwige natiestaat ?

TODD : Ik geloof niet dat Duitsland daar fundamenteel anders over denkt. Het probleem van de Europese landen is echter het antinationalisme van de elites. Zij willen de natiestaat opdoeken en voeden zo een regressief nationalisme in de lagere sociale klassen. Voor hen is de natie nog altijd een bescherming tegen brutale economische aardschokken. In Frankrijk wortelt het antinationalisme in het universele gedachtengoed van de Franse revolutie. Dit land heeft het moeilijk om in de natie te geloven. Dat leidt tot de paradoxale situatie dat het land dat de natie uitvond, niet langer in de natie gelooft. Frankrijk moet zowat het enige land zijn dat denkt dat het niet bestaat. De Franse cultuur is heel schizofreen en daarom zijn de Fransen onuitstaanbaar en absoluut noodzakelijk. Ook in de Verenigde Staten, waar het idee van de globalisering zoveel succes kent, valt het antinationalisme van de elites op. In Duitsland is het debat zelfs bijzonder intens, omwille van de oorlog. Er rust daar een totaal taboe op de natie en iedere vorm van nationalisme is er verdacht. Desondanks is het verzet tegen de euro veel algemener en radicaler dan in Frankrijk. Zowat 80 procent van de bevolking wil er niet van de eenheidsmunt weten.

Is de natiestaat geen remedie uit de negentiende eeuw ?

TODD : De natiestaat kan maar efficiënt zijn, indien de elites erin geloven. Niet de grootte van de landen is van belang, wel de overtuiging van de leidende klassen. Kijk naar de landen van Oost-Azië. De meest dynamische hoek van de wereld wordt momenteel totaal gedomineerd door middelgrote natiestaten.

Toch leven we in een wereld zonder grenzen. Informatie en kapitaal houden al lang geen rekening meer met het nationale feit.

TODD : Dat is nu eens pure ideologie. Een groot deel van het economisch leven blijft in de nationale samenleving verankerd. Zo kun je geen uitspraak over de Duitse economie doen, als je niet over de familiale structuren, het onderwijssysteem en de ondernemersmentaliteit praat. De omvang van de handelsstromen bewijzen allerminst dat de naties een fictie zijn. De bewering dat er geen naties bestaan, is een ideologische kreet van de leidende klassen en veroorzaakt een korstsluiting met grote bevolkingslagen. Al die pogingen om de Europese naties te slopen, hebben iets bijzonder tragisch. Trouwens, het is niet de eerste keer dat de Europese elite de bal compleet misslaat. Zij is verantwoordelijk voor de Eerste Wereldoorlog, ze kon de crisis van 1929 en evenmin de opkomst van het fascisme en de Tweede Wereldoorlog verhinderen. Nu denkt ze dat de Europese naties convergeren, terwijl het tegendeel gebeurt. Terwijl Duitsland en Frankrijk zich van elkaar verwijderen, probeert men ze met de eenheidsmunt aan elkaar te klinken.

Als we de Duitse kanselier Helmut Kohl mogen geloven, is de euro een zaak van oorlog of vrede voor het continent.

TODD : Hij vergist zich compleet. In de periode voor Maastricht zaten Frankrijk en Duitsland op dezelfde golflengte. Dat is voorbij, omwille van de eenheidsmunt. De euro stopt de conflicten niet, ze verhevigt ze en geeft steeds nieuw voedsel aan andere meningsverschillen.

Zou een nieuw referendum over Maastricht het verdrag wegstemmen ?

TODD : Ongetwijfeld, de vrees heeft nu ook de middenstand bereikt. Destijds waren alleen de volkswijken tegen Maastricht, maar nu is het front aanzienlijk verruimd. De middenstand veranderde van kamp, wat bleek tijdens het sociaal protest van eind 1995. Op haar beurt is ze bang van de toekomst.

Valt dan een nieuwe koerswijziging van Chirac te verwachten ? Zal hij zich weer van Europa verwijderen ?

TODD : Het is moeilijk om daarover voorspellingen te doen. We zitten met de onbekwaamste leidende klasse van deze eeuw. Alain Juppé is het prototype van de crétin diplomé (gediplomeerde ezel). Het volstaat niet om erudiet te zijn en logisch te denken, je moet ook feeling voor de realiteit hebben. Uitgerekend in een zeldzaam complexe crisis hebben we met een zeer middelmatige regering. Als dit kabinet niet van koers verandert of de linkerzijde geen alternatief formuleert, stevenen we op een regimecrisis af. Het is niet omdat de tegenstanders van Maastricht hun krachten niet kunnen bundelen de communisten en het Front National kunnen onmogelijk samengaan dat de Maastrichtpolitiek de eeuwigheid voor zich heeft. Het betekent wel dat we afkoersen op een grootschalige, sociale en politieke crisis. De situatie is onhoudbaar omdat de meerderheid van de bevolking niet wil weten van dit beleid. In feite bevindt de Vijfde Republiek zich in haar doodsstrijd.

Paul Goossens

Emmanuel Todd : Niemand gelooft nog in de normen van Maastricht.

Premier Alain Juppé naast president Jacques Chirac : gediplomeerde ezel.