In de vroege ochtend van Valentijnsdag 2012 schoot de gehandicapte Zuid-Afrikaanse hardloper Oscar Pistorius zijn 29-jarige vriendin Reeva Steenkamp dood. Was het moord met voorbedachten rade, zoals de publieke opinie het wil? Of meende Pistorius écht dat hij te maken had met een indringer? Op 30 juni wordt zijn proces hervat. Wie zit er allemaal in de rechtszaal?
Het wapen waarmee Pistorius zijn vriendin Reeva Steenkamp fataal verwondde, was een semiautomatische Taurus 9mm Parabellum. Hij gebruikte speciale kogels, Winchester Rangers, waarvan het uiteinde bij aanraking met zacht materiaal – bijvoorbeeld een lichaam – naar buiten opent en daardoor afremt. De kogel ziet er dan uit als een kleine paddenstoel met een half dozijn haken, en veroorzaakt meer letsel dan een gewone kogel. Oorspronkelijk werden ze ontwikkeld voor de Amerikaanse politie om collateral damage te voorkomen; de kogel blijft in het lichaam van de getroffene en richt zo geen extra schade aan.
Geen extra schade. Behalve op de voorste rij van de publieke tribune in de rechtszaal in Pretoria, waar het proces tegen Pistorius op 3 maart begon. Wekenlang en wereldwijd was de collateral damage te zien van die vier kogels waarmee Pistorius een einde maakte aan het leven van Steenkamp, die zich had opgesloten in het toilet van zijn huis in een beveiligd complex in Pretoria. De familie en nabestaanden tonen zich vastberaden, maar raken steeds meer uitgeput door het drama dat zich in zaal D van het Noord Gauteng Hooggerechtshof afspeelt. Op 30 juni wordt het proces hervat, dan heeft Pistorius een psychiatrisch onderzoek van een maand achter de rug. De vraag is: was hij tijdens de nacht van 13 op 14 februari 2012 toerekeningsvatbaar?
Op de voorste rij zit June Steenkamp, Reeva’s moeder, met haar dunne, roodgeverfde lippen en diepe groeven. Uiterlijk onbewogen, stoïcijns. Junes man Barry kan er niet bij zijn omdat hij in januari een beroerte kreeg. Voor hem is het te veel geworden, hij blijft achter in het verre Port Elizabeth. June praat alleen met een select groepje journalisten. Het Zuid-Afrikaanse tijdschrift Huisgenoot en de Britse Daily Mail hebben naar verluidt enorme bedragen betaald voor exclusieve interviews met het koppel. Het morele dilemma: kun je als ouders munt slaan uit zo’n tragedie? Reeva had succes als model en gaf hun regelmatig geld; die bron van inkomsten is weggevallen, en ze hadden het al niet breed. In de rechtszaal kijkt June onophoudelijk naar de 27-jarige man die haar dochter doodschoot, de mondhoeken steeds dieper omlaag. Ze vertelt in Huisgenoot dat ze Oscar wil vergeven, dat ze niet haatdragend is.
Op diezelfde rij, maar op gepaste afstand, zitten Oscars jongere zus Aimée en zijn oudere broer Carl. Vooral de frêle Aimée, die vaak in tranen uitbarst, oogst bewondering voor het feit dat ze haar broer geen moment in de steek heeft gelaten. Ze omhelst hem, spreekt hem moed in. De media volgen de ontwikkelingen van June en Aimée op de voet.
Broer Carl, die vorig jaar werd vrijgesproken van dood door schuld nadat hij een motorrijder had aangereden, doet zich vooral gelden in de sociale media, waar hij wijsheden debiteert waarin religie en motivatiepraat samenkomen. ‘2 love sum1 deeply with the love of Christ gives u strength. Being loved by sum1 who deeply loves Christ gives u courage.’ Carl geeft de moed niet op.
Aan de zijde van Carl en Aimée zitten elke dag ook oom Arnold en tante Lois, die Oscar al eerder onder hun hoede namen na het onverwachte overlijden van zijn moeder. De schatrijke Arnold, broer van Oscars vader, heeft zich na de schietpartij opgeworpen als de patriarch van de imposante Pistoriusclan. Als een godfather opereert hij vanuit zijn villa in de ambassadeurswijk van Pretoria. Strak voert hij de regie. Hij komt met persverklaringen waarin de familie zegt dat ze heilig in de onschuld van haar wonderkind gelooft, en hij bepaalt wie er wel en wie niet met journalisten mag praten. Na drie maanden proces ziet hij er tien jaar ouder uit. Maar ook hij geeft niet op.
Geen vader, geen moeder
Niemand die zich aan Arnolds gezag onttrekt, ook Oscars vader niet. Henke Pistorius werd door Arnold op het matje geroepen nadat hij kort na de fatale schietpartij onhandige uitspraken had gedaan over het ANC, dat de Zuid-Afrikanen niet kan beschermen waardoor je als burger wel genoodzaakt bent om zo’n Taurus 9mm Parabellum aan te schaffen (de Pistoriusclan zou trouwens over 55 vuurwapens beschikken). Henke is het zwarte schaap van de familie, een vrouwengek die niet met geld kan omgaan en zijn vrouw en kinderen na de scheiding verwaarloosde. Oscar was zes toen zijn ouders uit elkaar gingen, en spreekt al jaren niet meer met Henke. Hij reageert zelfs niet op de smekende sms’jes die Henke via coach Ampie Louw naar hem stuurt. Ampie geeft ze door, maar Oscar geeft geen krimp. Dat Henke zich nog niet in de rechtszaal heeft laten zien, heeft trouwens niet alleen te maken met de familievetes, menen de Zuid-Afrikaanse media, maar met het feit dat Henke schulden heeft en de openbaarheid mijdt.
De andere grote afwezige bij het proces is Oscars moeder, zijn steun en toeverlaat. Sheila Pistorius overleed in 2002 op haar 43e na een korte ziekte, toen Oscar vijftien was. Ze was diepgelovig, ging naar een charismatische kerk, zat in het kerkkoor en in een Bijbelstudiegroep. Ze grossierde in peptalk die haar kinderen vertrouwen, moed en doorzettingsvermogen moest geven. Stopte altijd een briefje bij het lunchpakket dat ze voor hen klaarmaakte als ze ’s ochtends naar school gingen. Daar stonden boodschappen op als ‘Jullie zijn mijn kinderen en ik hou van jullie’. Of ze citeerde gedichten of haalde Bijbelteksten aan. Voordat Oscars benen werden geamputeerd toen hij elf maanden oud was (hij was geboren zonder kuitbeen), schreef Sheila hem een brief die hij later moest lezen, opdat hij het ouderlijke besluit om voor amputatie te kiezen zou begrijpen. Sheila schreef: ‘De echte verliezer is niet degene die als laatste de eindstreep passeert. De echte verliezer is degene die aan de kant blijft zitten. Degene die zelfs niet probeert om mee te doen.’
Van haar erfde Oscar zijn liefde voor slogans waarin de heilige drievuldigheid van God, rennen en winnen zit. Op zijn linkerschouder liet hij een vers uit Korintiërs tatoeëren: ‘I do not run like a man running aimlessly; I do not fight like a man beating the air. I execute each strike with intent. I beat my body and make it my slave.’ En in 2008 nam hij de cd Olympic Dream op. Voor de titelsong sprak hij met nasale stem over Italiaanse house: ‘A winner is only a dreamer who hasn’t given up.’
Achter die rij gebroken levens wordt het rommelig. Meestal zitten er wat zwaar opgemaakte en opzichtig getatoeeerde vrienden en vriendinnen van Reeva en Oscar, maar vooral veel lokale en buitenlandse journalisten, driftig tweetend over de ‘rechtszaak van de eeuw’. De Zuid-Afrikaanse omroep MNet zette zowaar een Oscar Pistorius-kanaal op, dat tijdens de procesweken 24 uur per dag uitzendt en de gebeurtenissen presenteert alsof het de misdaadserie CSI is. Alles, maar dan ook alles wordt gerapporteerd. ‘Oscar schrijft in een notitieblok’, tweet de ene. ‘Aimée mompelt in zichzelf’, tweet de andere. Talloze deskundigen worden opgevoerd om te vertellen waar Oscar aan lijdt. We horen over ziektes als narcissistic personality disorder en generalised anxiety disorder.
Sexy handicap
En het middelpunt van de woede, het verdriet, de mediawaanzin en de freudiaanse analyses is de 27-jarige atleet: in z’n eentje op de houten beklaagdenbank, onveranderd gekleed in een strak zittend donker pak met stropdas, het haar piekfijn geknipt en in de gel, een beetje als zijn Portugese generatiegenoot Cristiano Ronaldo. Want ook al wordt hij van moord beschuldigd, Pistorius blijft natuurlijk de atleet die op de cover van GQ Magazine stond en in 2011 door het blad werd uitgeroepen tot de best geklede man van Zuid-Afrika. Hij is de beroemdheid die graag over de Via Montenapoleone in Milaan slenterde om daar Prada-schoenen en hemden van Dolce & Gabbana te kopen.
Bijna tien jaar lang was Oscar Pistorius een moderne versie van de superheld, een variatie op Spiderman en X-Men. Het joch dat van meelijwekkende kreupele in een cyborg veranderde zodra hij zijn blades aanbond en hij zich tot de snelsten op aarde mocht rekenen. De Franse parfummaker Thierry Mugler presenteerde hem in een reclamefilmpje voor A*Men als een futuristische halfgod op een zilveren troon, ver verheven boven de tweebenige stervelingen. Oscar de pin-up maakte een handicap sexy. Als typische superheld was hij een loner zonder echte hobby’s, die zich inzette voor de onderdrukte, in zijn geval gehandicapte sporters. Hij won de strijd tegen de Internationale Atletiek Federatie IAAF en mocht in 2012 als eerste atleet met een dubbele amputatie meedoen aan de Olympische Spelen.
En nu zit hij daar op de beklaagdenbank, als een steeds grauwer ogend hoopje mens. Hij is nu de antiheld die heeft gedood, zichzelf kapot heeft gemaakt en vele anderen in zijn val heeft meegesleept. Als sprinter opereerde Oscar altijd al als een soort gevechtspiloot, met die razendsnelle combinatie van instinct, intuïtie en agressie om de tegenstanders te snel af te zijn. Nu wil hij rechter Thokozile Masipa ervan overtuigen dat die vier fatale schoten op Valentijnsdag ook binnen dat plaatje passen. Hij dacht dat hij met een indringer te maken had, voelde zich kwetsbaar op zijn stompen en reageerde instinctief, intuïtief en agressief. Razendsnel. Vier knallen. En daarna, vertelt hij Masipa, toen hij ontdekte dat het Reeva was in wie hij zijn paddenstoelenkogels had geboord, daarna gilde hij. ‘Nee, my lady,’ zegt hij, ‘het was niet Reeva die zo gilde, zoals de aanklager beweert.’ Hij was het die gilde, hij gilde als een vrouw.
Acteerwerk?
Oscar Pistorius is bezig met zijn ultieme race: die om zijn straf zo beperkt mogelijk te houden. ‘Ik overleef altijd’, zou hij tegen een bewaker hebben gezegd tijdens het borgverhoor in februari 2012. Van die zelfbewuste, arrogante atleet is weinig over. Hij snikt, huilt en jankt. Hij houdt zijn hoofd in zijn handen. Hij hangt in de armen van Aimée en Carl. Met z’n drieën bidden ze in een kleine kring, de handen in elkaar gestrengeld, hopend op die genadige God van hun moeder. Oscar kokhalst bij de aanblik van foto’s van de verminkte Reeva.
Zijn familie snikt en huilt met hem mee. Zelfs oom Arnold moet af en toe naar zijn witte zakdoek grijpen als hij het verdriet van zijn neef ziet. Maar de Zuid-Afrikaanse journaliste Jani Allan schrijft dat ze uit goede bron heeft vernomen dat Oscar voor het proces acteerlessen heeft gevolgd – de familie ontkent geschokt.
Desondanks nestelt de vraag zich in het bewustzijn. Zijn die tranen en braakgeluiden echt of zijn ze gespeeld? Het kan allebei, zegt Garth Stevens, psycholoog aan de Universiteit van Johannesburg. ‘Een van de meest gebruikelijke dingen die mensen zeggen nadat ze een moord hebben gepleegd – en dan heb ik het over “alledaagse” moordenaars, niet over psychopaten – is: “Ik weet niet wat er gebeurde, I lost it.” Iemand verliest de controle over zichzelf in een situatie die volledig ontspoort. En meteen daarna is er een gevoel van intens berouw en spijt. Je wordt misselijk als je ziet waartoe je in staat bent.’
Stevens promoveerde op een psychologisch onderzoek naar moordenaars. ‘Als je eenmaal een grens hebt overschreden, als je een moreel taboe hebt doorbroken, heeft dat onvermijdelijk een impact. Je hele idee van wie je bent verandert. Je kunt je oude zelf niet meer terugtoveren’, zegt hij. Dan volgt de verschrikking. ‘Als je dat incident terugziet, is dat als een spiegel. Dat is een beeld dat niemand wil zien.’
Dus zitten ze daar nu, dicht op elkaar: de schietende atleet met zijn aanhang, en de familie van het slachtoffer, tot elkaar veroordeeld. De perversie van de rechtszaal, noemt A. F. Th. van der Heijden het in zijn roman Het schervengericht: het lugubere feit dat June Steenkamp al maandenlang dezelfde lucht in- en uitademt als de moordenaar van haar dochter. Pistorius, die lucht hapt. Net als in 2004, waar hij zijn eerste paralympische goud won. Net als in 2008 in Peking, waar hij drie gouden medailles in de wacht sleepte. Net als in 2012, toen hij mocht meedoen op de Olympische Spelen. Net als de avond voor Valentijnsdag, toen Reeva bij zijn huis was verschenen en had gezegd dat ze voor hem zou koken. Een paar uur later schreeuwde hij: ‘Get the fuck out of my house!’
Hij wordt op de rooster gelegd door openbare aanklager Gerrie ‘pitbull’ Nel. Nel opereert als een Afrikaner versie van de televisiedetective Colombo, die zich altijd net bij de deur naar buiten weer omdraaide om die ene cruciale vraag te stellen. Nel kan niet naar de deur lopen, maar zet zijn bril af, maakt een halve draai, trekt een wat onnozel gezicht en komt dan met de vraag die als een scheermes door vaagheden en leugens snijdt.
Pistorius huilt, kotst, draait. Een pistool dat hij onder tafel in restaurant Tashas afvuurde ging ‘vanzelf af’. Van een vechtpartij met voetballer Marc Batchelor kan hij zich niets herinneren, ook al verzochten hij en Reeva The Sunday Times kort na het incident om er alsjeblieft niets over te publiceren want het zou zijn carrière kunnen schaden. Het schieten op Reeva was puur uit zelfverdediging, houdt hij vol. Hij hoorde een verdacht geluid, dacht dat iemand de villa was binnengedrongen.
‘Voordat ik er erg in had, had ik vier keer op de deur geschoten’, vertelt hij de rechtbank.
Nel: ‘U hebt iemand vermoord, dat is wat u hebt gedaan, toch?’
Pistorius: ‘Ik heb me vergist.’
Nel: ‘U hebt Reeva Steenkamp vermoord, dat is wat u hebt gedaan!’
Pistorius huilt. Zijn stem is zwak. Hij is het schooljongetje dat zich op Constantia Kloof Primary School moest handhaven tussen ‘normale’ leeftijdsgenootjes. Hij is de tiener die de dood van zijn moeder moest verwerken. Er is niets over van de Oscar die op de schietbaan met zijn Taurus 9mm Parabellum een watermeloen aan flarden schoot en bij het zien van de rode drab schaterend uitriep: ‘It’s a lot softer than brain, but fuck, it feels like a zombie stopper.’
‘Wat is een zombie stopper?’ vraagt Nel.
‘Ik weet het niet’, bibbert Pistorius.
Dan toont Nel een foto zien van Reeva’s bebloede hoofd. ‘Kijk!’ roept hij, wanneer Pistorius wegkijkt. ‘Kijk! Neem de verantwoordelijkheid op voor uw daden! Ik weet dat u dit niet wil zien, maar kijk ernaar!’
‘Ik hield haar hoofd vast’, zegt Pistorius met jankende uithalen. ‘Ik hoef die foto niet te zien.’
Volgende week: het verhaal van
Pistorius’ vriendin, Reeva.
DOOR FRED DE VRIES IN JOHANNESBURG
Een Zuid-Afrikaanse omroep zette een speciaal Oscar Pistorius-kanaal op, dat 24 uur per dag uitzendt en de gebeurtenissen presenteert alsof het CSI is.
‘Nee, my lady,’ zegt Pistorius, ‘het was niet Reeva die zo gilde, zoals de aanklager beweert.’ Hij was het die gilde als een vrouw.
