De ware aard van het mens-zijn blijft intrigeren. Hoe uniek zijn wij? Hoeveel aap zit er in een mens, hoeveel mens in een aap? Vragen die het voorwerp vormen van onderzoek van briljante wetenschappers, die niet te beroerd zijn om zich op het raakvlak tussen mens en andere apen te begeven, om de grenzen van het mens-zijn te verkennen. Schoolvoorbeeld daarvan is de Zuid-Afrikaanse bioloog Justin O’Riain. Hij buigt zich onder meer over het geestelijke verschil tussen mensen en andere apen, over de vraag of bavianen een vorm van moraliteit kennen en de kwestie of het feit dat wíj over moraliteit beschikken ons leven beter maakt.

Hij is héél formeel: apen kennen geen moraliteit. Een oud zwanger vrouwtje dat er ongezond uitziet, hoeft niet op enige vorm van clementie te rekenen. Ook oudere mannen moeten het zelf uitzoeken. Er is geen respect voor ouderdom in de apenwereld. Tirannie en bruut geweld zijn basiselementen waarmee de sociale structuur overeind gehouden wordt.

Toch gaat O’Riain niet zover te stellen dat onze wereld aangenamer is dan die van de baviaan: ‘Het blijft onthutsend hoeveel geweld er in de mensenwereld kan zijn, hoe snel de mens kan aftakelen tot een niveau dat zelfs de meest agressieve baviaan niet aankan. Een baviaan zal een agressieve handeling stopzetten zodra hij zijn punt heeft gemaakt, maar mensen kunnen totaal uit de bol gaan zodra ze over hun toeren zijn. De wreedheden die mensen elkaar aandoen, zijn ongekend in de apenwereld. Wat er in burgeroorlogen gebeurt, vind je in geen enkele apengemeenschap, en verkrachtingen en andere vormen van geweld op baby’s zijn ook exclusief menselijk. Ik denk soms dat het beter is in een bavianengemeenschap geboren te worden dan in een van de townships van Zuid-Afrika. Het enige verschil is dat je in een township nog altijd een kans hebt om aan je lot te ontsnappen, hoewel die heel miniem is. Als je in de bavianenwereld onderaan de ladder staat, ben je gedoemd: dan is er zo goed als geen kans op beterschap.’

De mens is ongetwijfeld afkomstig uit een sociaal systeem vergelijkbaar met dat van de baviaan, maar toch hebben wij moraliteit gecreëerd, en zij niet. ‘Het moet te maken hebben met het verminderen van het groepsbelang’, meent O’Riain. ‘Vroeger hadden wij de groep nodig om ons te beschermen en om aan voedsel te raken. Nu hebben wij onze omgeving zo sterk naar onze hand gezet dat de groep in feite overbodig is geworden. Meer dan ooit zijn wij individuen geworden, die weliswaar in een grotere context leven, maar zonder dat we elkaar rechtstreeks nodig hebben. In dat kader is de ontwikkeling van moraliteit waarschijnlijk nuttig geweest, als reactie op de noodzaak hardheid en geweld te beperken, want met het uiteenrafelen van het groepsbelang is ook de sociale controle verwaterd. De kans dat iets vergelijkbaars bij bavianen gebeurt, acht ik klein, tenzij ze ooit een ontwikkeling zoals wij zouden doormaken. Maar dan moeten wij eerst het veld ruimen, want in onze aanwezigheid zullen ze die kans nooit krijgen.’

Hardnekkige discriminatie

De Amerikaanse geneticus Spencer Wells, de interessantste wetenschapper die opdook in het Beagleprogramma, kwam even naar Zuid-Afrika om voort te borduren op zijn stelling dat als gevolg van de globalisering rassenverschillen gesublimeerd zullen worden. Golfvedette Tiger Woods geldt daarbij als ultiem voorbeeld van de geglobaliseerde mens: een mix van Afrikaans, Aziatisch en – in ieder geval voor zijn kinderen – Europees.

Dat betekent echter niet dat discriminatie zal verdwijnen. Rassendiscriminatie zal minder belangrijk worden, seksuele discriminatie zal ook verdampen, want vrouwen zullen over de hele wereld stilaan meer rechten krijgen, gelijk worden aan de man, onder druk van de oprukkende ‘beschaving’. Toch denkt Wells niet dat discriminatie zal verdwijnen: er zal meer gediscrimineerd worden in functie van maatschappelijk succes, waarbij mensen onderaan op de maatschappelijke ladder het verhoudingsgewijs nog harder te verduren zullen krijgen dan de gelukkigeren onder ons, die hogerop konden klimmen. Sociale ondersteuning zal aan het discriminerende gevoel weinig veranderen.

In Zuid-Afrika hebben arme blanken het al véél zwaarder te verduren dan zwarten uit de middenklasse.

‘Het hele systeem van evolutie steunt zo sterk op variabiliteit, op een brede waaier aan opties, dat het ondenkbaar is dat wij erin zullen slagen ongelijkheid weg te werken’, besluit Wells. ‘Het nastreven van absolute gelijkheid is helaas een utopie.’

//BLOGdirk blogt over

zijn expeditie op www.knack.be/dirk-draulans