Nooit eerder vielen er zo veel solotentoonstellingen van topniveau in één seizoen te beleven. Van oude meesters als Rubens, Rembrandt, Turner en Constable tot de moderne en hedendaagse tenoren Rothko, Panamarenko en Dumas: Knack maakte voor u een keuze van 10 tentoonstellingen in België en daarbuiten.

1 MARLENE DUMAS

Wat

Groot overzicht van de schilderijen en tekeningen van Marlene Dumas (°1953, Kaapstad), vanaf de late jaren 1970 tot nu.

Waar

Van 6 september tot 4 januari in het Stedelijk Museum, Amsterdam.

Waarom

Sinds Egon Schiele schilderden weinigen zulke aangrijpende naakten, maar Dumas boort een breder scala houdingen en onderwerpen aan. Schrille kleurcontrasten, het weglaten van ballast en de vloeiende en directe stijl maken van erotiek, liefde, lijden en dood iets spookachtigs. Dat is een paradox voor iemand die zo intens met vlees begaan is. Baby’s, naakten en portretten, vaak in obsederende series: Dumas geeft ze een sfeer van intimiteit, al komen ze vaak uit haar grote beeldarchief met mediafoto’s.

Extra

De ondertitel van de tentoonstelling, The Image as Burden, reikt een sleutel aan. Elk beeld is voor Dumas een onontkoombare last zolang het niet voltooid is. Het komt dan ook van heel diep, is nooit gratuit en nooit gelogen. Maar wat je diep voelt, is daarom nog geen kunstwerk; eerlijkheid en kwetsbaarheid alleen zijn geen garantie – al helpen ze wel. Dumas moet telkens weer de meest adequate picturale oplossing vinden.

2 LATE TURNER: PAINTING SET FREE

Wat

100 schilderijen, tekeningen en prenten uit de laatste vijftien levensjaren van de baanbrekende schilder J.M.W. Turner (1775-1851).

Waar

Van 10 september tot 25 januari in Tate Britain, Londen.

Waarom

Turner was op zijn 60e lang niet uitgeschilderd. Integendeel: hij nam meer hooi op zijn vork dan ooit tevoren. Landschappen, historische, politieke en religieuze onderwerpen bleven hem inspireren, en de wetenschappelijke en technologische vooruitgang nam hem danig in beslag – niet voor niets had hij zijn visie op de werking van het licht en het kleurenspectrum altijd afgestemd op inzichten uit de wetenschap. Naarmate zijn adellijke vrienden-mecenassen hem ontvielen, vond hij nieuwe en enthousiaste verzamelaars bij de opkomende industriëlen. Hij benaderde elk onderwerp vanuit een holistische kijk op de kunst en het leven: opgenomen in de kosmische ontlading van natuurelementen verschijnen de mensen klein en dapper, of ze nu met heroïsche dan wel met dagelijkse werkzaamheden om den brode bezig zijn.

Extra

Turner profiteerde maximaal van de vrijheden van zijn oude dag. Het kunstenaarschap had hem rijk gemaakt, en hij hoefde niemand nog iets te bewijzen. Daarom dreef hij het experimenteren tot het uiterste, zoals toen hij vierkante doeken ging gebruiken, waarbij het onderwerp louter een alibi bleek om sferen van licht en kleur, schaduw en duister te verkennen. Zelfs de hem toegewijde criticus John Ruskin had het over ‘symptomen van geestesziekte’. De negen square canvasses worden op deze expo voor het eerst bijeengebracht.

3 JOHN CONSTABLE

Wat

Het oeuvre van de Britse landschapsschilder John Constable (1776-1835) ontleed en vergeleken met zijn grote voorbeelden.

Waar

Van 20 september tot 11 januari in het Victora & Albert Museum (V&A), Londen.

Waarom

Met de focus op het creatieve proces – de ondertitel van de expo luidt The Making of a Master – presenteert de expo oude en nieuwe inzichten bij Constable. Dat hij een plaats onder de grootsten van de landschapsschilderkunst verwierf, lag voor een deel aan de grondigheid waarmee hij leerde van zijn illustere voorgangers door ze te kopiëren. Hij ontwikkelde een realistische stijl, met brede borstelstreken en dik opgezette verf. Een unieke gelegenheid om zijn beroemde schilderijen van een hooiwagen, de kathedraal van Salisbury of de stam van een iep te zien naast een maanverlicht landschap van Rubens, windmolens bij Haarlem van Ruisdael, een landschap met geiten van Claude.

Extra

Constable had een evenknie in eigen land, die maar een jaar ouder was dan hij, maar hij zag in het werk van Turner niet meer dan ‘stoom en licht’. Voor een groepstentoonstelling in de Royal Academy haalde Constable een werk van zijn rivaal weg van een gunstige plek om er een van zichzelf te hangen. Het jaar daarop hingen ze netjes naast elkaar, tot Turner aan zijn eigen schilderij een knalrood accent toevoegde, wat het doek van Constable kleurloos en saai deed lijken. Een postume confrontatie tussen de kemphanen vond plaats in 2009 in Tate Britain. Het V&A waagt er zich niet meer aan.

4 PETER PAUL RUBENS

Wat

De Grote Rubensshow, met het dubbelthema ‘sensatie en sensualiteit’ en de invloed van Rubens op de schilderkunst in Europa tot Picasso.

Waar

Van 25 september tot 4 januari in Bozar, Brussel.

Waarom

Voorzien van topstukken uit diverse Europese collecties – en het tijdelijk gesloten KMSK in Antwerpen in het bijzonder – kregen de curatoren Nico Van Hout (KMSKA) en Arturo Galansino (Royal Academy) speelruimte om breed te gaan met Rubens. Vanwege de ‘bijna cinematografische verbeelding’ waarmee hij geweldtaferelen schilderde, noemen ze hem de Quentin Tarantino van zijn tijd’. Tegelijk beklemtonen ze de delicate sensualiteit die uit zijn informele familieportretten, herderstaferelen, boerendansen en liefdestuinen spreekt.

Extra

Het tweede onderdeel is een toegift van belang: de Europese uitstraling van Rubens, aan de hand van schilderijen van beroemde meesters. Murillo voor de Spanjaarden, met hun voorliefde voor Rubens’ religieuze werken. Gainsborough voor de Engelsen, en hun zwak voor de portretten en landschappen. Böcklin in de Duitstalige wereld, die voor levenskracht viel. Bij de Fransen, die iets in zijn erotiek zagen: Fragonard en vooral Delacroix.

5 ONTAARDE KUNST

Wat

Het leeuwendeel van de door nazi-Duitsland in 1939 in Lüzern geveilde kunst, wordt opnieuw bijeengebracht op een expo Ontaarde kunst.

Waar

Van 16 oktober tot 29 maart in La Cité Miroir, Luik.

Waarom

De ironie van de kunstgeschiedenis is dat men met de 125 door de nazi’s in Lüzern geveilde ‘ontaarde’ kunstwerken uit de eigen Duitse musea vrij aardig het ontstaansverhaal van de moderne kunst kan illustreren. Dat is precies wat de Luikse expo doet. Naast de meesterwerken zelf duiden historische documenten de extreme omstandigheden waaronder de moderniteit in Duitsland tot stand kwam.

Extra

De stad Luik was in 1939 alert genoeg om met een groot budget naar Lüzern af te reizen, en men wist negen meesterwerken in de wacht te slepen – de kern van de verzameling van hun museum voor moderne kunst. Daaronder het portret van De familie Soler, (de enige Picasso in Belgisch publiek bezit), Het blauwe huis van Chagall, en De tovenaar van Hiva-Oa van Gauguin. De Belgische staat verwierf onder meer een Zittend meisje van Jules Pascin, een discrete parel.

6 EMOTIES

Wat

Hoe gaven schilders uit de Nederlanden in de Gouden Eeuw gevoelens weer?

Waar

Te zien van 11 oktober tot 15 februari in het Frans Hals Museum, Haarlem.

Waarom

Meer nog dan met schoonheid hield de kunsttheorie zich in de 16e en 17e eeuw bezig met de uitbeelding van gevoelens of ‘affecten’. De werken op de expo, toegelicht door Gary Schwartz, drukken een grote verscheidenheid van emoties uit. Vrees en begeerte (Goltzius), heilige verbazing (Bloemaert), opperste verwondering (Rembrandt), liefdesverrukking (Van Zijl), verdriet en ontzetting (Van Mieris).

Extra

Karel van Mander raadde in zijn Schilderboeck (1604) aan om vooral naar de natuur te kijken bij het geloofwaardig weergeven van affecten. Hij dokterde een succesformule uit, waarbij de studie van de schikking en de lichaamshouding van de figuren erg belangrijk zijn. Rembrandt verkoos de directe aanpak en liet zijn leerlingen zelf de emoties voorspelen die ze wilden uitdrukken.

7 SCHILDERIJEN UIT SIENA

Wat

Zestig meesterwerken uit de Sienese gotiek (12e-14e eeuw), voorgesteld als een ars narrandi, een vertellende kunst.

Waar

Van 9 september tot 18 januari in Bozar, Brussel.

Waarom

De meesters van Siena maakten zich als eersten los uit de statische Byzantijnse manier van schilderen. Duccio, Simone Martini en Giovanni di Paolo bleven hun inspiratie uit de Bijbel halen, maar gaven hun personages levensechte trekken en eigentijdse manieren.

Extra

De strategische ligging op de pelgrimsroute die van Noord-Europa via Rome naar het Heilige Land liep, bevorderde de ontwikkeling van de Toscaanse stad tot een commerciële en culturele metropool, gespecialiseerd in makkelijk transporteerbare kunstwerken.

8 PANAMARENKO UNIVERSUM

Wat

Negen jaar na zijn uitgebreide afscheidsretrospectieve in Brussel krijgt u een uitgepuurd overzicht van Panamarenko’s oeuvre doorheen de kapittels Werken, Daden, Denken.

Waar

Van 3 oktober tot 22 februari in het MuHKA, Antwerpen.

Waarom

Op je 65e stoppen met werken is doorgaans iets voor gewone burgers, zelden voor kunstenaars. Maar met de voltooiing van zijn oeuvre in 2005 onderwierp Panamarenko zich nog bij leven aan het oordeel van de geschiedenis. Ingenieur, onderzoeker, activist, dichter, ontwerper, plastisch kunstenaar: het MuHKA beent alle aspecten van zijn kunstenaarschap mooi uit.

Extra

Noem hem een Leonardo van zijn tijd, en niet alleen op het niveau van de droom en het stripverhaal. Er zit puur vernuft in Panamarenko’s luchtschepen, die worden aangedreven door menselijke kracht en door technieken die zijn ontleend aan de studie van de vlucht van insecten. In zijn concept van ruimtereizen door het benutten van de magnetische velden tussen de hemellichamen. In zijn motoren voor rugzakken die je in staat stellen om te vliegen.

9 MARK ROTHKO

Wat

Eerste grote tentoonstelling in 40 jaar in de Lage Landen, gewijd aan de mythische abstracte schilder Mark Rothko (1903-1970).

Waar

Van 20 september tot 1 maart in het Gemeentemuseum, Den Haag.

Waarom

Meer nog dan Malevitsj en Mondriaan, zijn Europese voorgangers in de pure abstractie, werd de Amerikaan Rothko het voorwerp van een hoogst spirituele verering. Dat heeft te maken met de manier waarop hij trillende, intense kleurvelden tegen elkaar afweegt. Ze verschijnen als in een beademde waas waarin ze met elkaar lijken te willen versmelten. De expo toont ook vroeg, surrealistisch getint werk, voordat Rothko tot colorfield painting kwam.

Extra

Het royale, natuurlijke bovenlicht in de zalen van het gebouw van H.P. Berlage (1935) en het grote aantal werken van Mondriaan in de collectie maken het Haags Gemeentemuseum tot een ideale plek voor een Rothko-expositie: het werk gedijt in een spirituele omgeving, zoals in de Rothko Chapel in Houston en de Rothko Room in Tate Modern.

10 REMBRANDT, DE LATE JAREN

Wat

Selectie van topstukken uit de rijke laatste jaren in Rembrandts getekende, geschilderde en geëtste oeuvre.

Waar

Van 10 oktober tot 18 januari in The National Gallery, Londen. (Vanaf 12 februari in het Rijksmuseum, Amsterdam)

Waarom

Het failliet van zijn atelier en de dood van verschillende dierbaren verlamden hem niet: Rembrandts productie vanaf de jaren 1650 is die van een gelouterd man, die naar de diepste roerselen peilt, met een brede penseeltoets in een almaar vrijere stijl. Het voortdurende experimenteren met schilder- en graveertechnieken maakte van hem een voorbeeldfiguur voor zijn tijdgenoten. De expo toont aan dat het late werk fris en relevant gebleven is.

Extra

De ultieme toetssteen in de queeste naar waarachtigheid waren de meer dan honderd zelfportretten die Rembrandt maakte – getekend, geëtst of geschilderd. In de late jaren geeft hij meedogenloos zijn lelijkheid en verdriet bloot, maar ook de waardigheid waarmee hij persoonlijke tragedies draagt, en zijn ongebroken zelfbewustzijn als schilder.

DOOR JAN BRAET