In februari 1945 toostten Churchill, Roosevelt en Stalin in Jalta op hun aanstaande overwinning op de nazi’s. Hoe broederlijk was die heildronk? Wie manipuleerde wie? De Britse historicus Laurence Rees reconstrueerde de onderlinge verhoudingen tussen ‘de grote drie’. ‘Churchill en Roosevelt waren heimelijk jaloers op Stalins absolute macht.’

De val van de Berlijnse Muur in 1989 was voor de Britse historicus, journalist en documentairemaker Laurence Rees (°1957) het begin van een jarenlange odyssee door Rusland en Oost-Europa. Hij interviewde er tientallen veteranen van het Rode Leger en voormalige geheim agenten die actief waren tijdens de Tweede Wereldoorlog. ‘Zolang de communisten de macht in handen hadden, kon niemand een zinnig woord schrijven over de politiek en de rol van de voormalige Sovjet-Unie tijdens WO II’, zegt Rees. ‘Alle archieven waren gesloten en het was onmogelijk om met getuigen te praten. De val van de Muur zorgde voor een radicale verandering.’

Laurence Rees verzamelde een schat aan nieuwe informatie, waardoor hij de ‘intieme’ verhoudingen tussen ‘de grote drie’ – Sovjetdictator Jozef Stalin, de Britse premier Winston Churchill en de Amerikaanse president Franklin Roosevelt – gedetailleerd in kaart kon brengen. Hij schreef er het fantastische World War II: Behind Closed Doors over en bewerkte het boek voor de BBC tot een zesdelige documentairereeks. Eind vorig jaar verscheen een Nederlandse vertaling, Achter gesloten deuren.

Rees start zijn boek met de boude stelling dat voor miljoenen mensen achter het IJzeren Gordijn de Tweede Wereldoorlog niet in 1945 eindigde, maar in 1989 met de val van het communisme. Rees: ‘Als je ervan uitgaat dat het einde van de oorlog eindelijk vrijheid bracht voor de landen die onder de nazibezetting gebukt gingen, dan volgde de bevrijding voor de landen van het voormalige Oostblok pas 45 jaar later. In 1945 ruilden ze de ene tiran in voor de andere.

‘Ik ben opgegroeid in de jaren zeventig. Op school leerde ik in de lessen geschiedenis dat de Tweede Wereldoorlog een morele oorlog was, die draaide om het verslaan van het grootste kwaad dat de wereld ooit had gezien. Onze leerkrachten focusten op de slag om Duinkerken, D-Day en op de dappere Britten die steeds verder oprukten om dat arme België en Frankrijk te bevrijden. Dag na dag werd ons ingelepeld: my goodness, wat zijn wij toch een fantastisch volk! Ook al waren we ons wereldrijk kwijt, op moreel vlak bleven we onovertroffen. Natuurlijk schonken onze leerkrachten af en toe aandacht aan bondgenoot Stalin, maar die geschiedenis deed niet echt ter zake. Pas toen ik films over WO II begon te maken en in contact kwam met mensen uit het oosten, besefte ik hoe gekleurd onze visie al die jaren was geweest. De Polen kijken totaal anders tegen de oorlog aan. Ze hebben enorm geleden onder het communistische juk. Voor hen kwam de bevrijding in 1989. De Baltische staten kregen hun vrijheid in de vroege jaren negentig. Ze zijn nog steeds bang van de Russen. Het hoeft ons dan ook niet te verbazen dat al die voormalige Oostbloklanden dolgraag bij de NAVO willen.’

De Duitsers vielen op 1 september 1939 West-Polen binnen. De Russen vielen twee weken later Oost-Polen binnen. De inval van de Russen lijkt uit ons collectieve geheugen gewist.

LAURENCE REES: Ja, heel bizar. Wij verklaarden de oorlog aan de Duitsers omdat ze op 1 september 1939 het westen van Polen waren binnengevallen. Als gevolg van een niet-aanvalspact dat Stalin een maand eerder met Adolf Hitler had gesloten, viel hij op 17 september 1939 het oosten van Polen binnen. De Duitsers namen de ene helft, de Russen de andere. Op 3 september verklaarden de Britten en de Fransen de oorlog aan Duitsland. Toen Stalin ‘zijn’ deel van Polen annexeerde, reageerde niemand. Tot op de dag van vandaag hebben de Polen dat bezette land niet teruggekregen. Die 17e september schoof de grens tussen Polen en de Sovjet-Unie bijna 200 kilometer op. De Sovjets gedroegen zich afschuwelijk in Oost-Polen. Er werd verkracht, gemarteld, mensen werden opgesloten en vermoord, met als trieste ‘hoogtepunt’ de slachtpartij van de officieren in Katyn. Op het einde van de oorlog mocht Stalin van Churchill en Roosevelt ‘zijn’ stuk van Polen houden.

U hebt voormalige officieren en soldaten uit het Rode Leger geïnterviewd over hun strooptochten door Polen. Was het moeilijk om hen aan de praat te krijgen?

REES: Soldaten en officieren van het Rode Leger en ex-agenten van de geheime dienst NKVD (voorloper van de KGB, nvdr) lieten verbazingwekkend snel het achterste van hun tong zien. Het was veel gemakkelijker om hen te interviewen dan voormalige nazi’s. Mijn gesprekspartners praatten vrijuit over hoe ze mensen gemarteld hebben en gaven me inzage in de meest afschuwelijke vormen van repressie. Slechts één onderwerp bleef taboe: verkrachting. Ik heb twaalf jaar lang intensief met soldaten en NKVD-agenten gesproken, maar als het daarover ging, kropen ze in hun schulp. Na veel aandringen gaven ze soms toe dat een paar van hun vrienden zich daar schuldig aan hadden gemaakt. Maar zijzelf? Nooit.

De massamoord in Katyn loopt als een bloederige rode draad door uw boek.

REES: Katyn is exemplarisch voor de problemen die je op je nek haalt als je met het ene monster afspraken maakt om het andere monster te verslaan. Op 5 maart 1940 tekende Stalin hoogstpersoonlijk het doodvonnis van meer dan 20.000 mensen uit Oost-Polen, de meerderheid soldaten van het Poolse leger. In 1943 kwamen de moorden aan het licht toen de Duitsers een massagraf ontdekten in het woud van Katyn. De nazi’s gebruikten die ontdekking in hun propagandaoorlog. De Britten en Amerikanen minimaliseerden de slachtpartij in Katyn om Stalin toch maar niet voor het hoofd te stoten.

Ik heb lang gedacht dat de misdaden van de Sovjets in Polen een gevolg waren van wat de nazi’s hen hadden aangedaan. Maar die uitleg houdt natuurlijk geen steek voor wat ze in 1939 en 1940 in Polen hebben aangericht. Want toen gold het niet-aanvalspact met de nazi’s. En toch gedroegen de Sovjets zich als echte beesten. Natuurlijk was het geen lachertje om in de Sovjet-Unie onder het juk van Stalin te moeten leven. Er was geen enkele vorm van vrije meningsuiting, het regime was uitgesproken antireligieus, tegen elke vorm van individuele expressie, tegen alles wat het leven de moeite maakt om geleefd te worden.

Met Stalin als oppermachtige psychopaat?

REES: Dat beeld van Stalin als psychopaat is een grote misvatting. In de omgang bleek hij niet het monster te zijn dat velen in gedachten hadden. De toenmalige Britse minister van Buitenlandse Zaken Anthony Eden ontmoette Stalin in december 1941. Later schreef hij: ‘Ik probeerde me tijdens onze ontmoeting Stalin voor te stellen, druipend van het bloed van zijn vijanden, maar dat lukte gewoon niet.’ Churchill schudde de Sovjetdictator voor het eerst de hand in augustus 1942. Achteraf jubelde hij: ‘Stalin is een grote mijnheer!’

Stalin verschilde heel erg van Hitler of Mussolini. Op een vergadering met Hitler kon niemand een woord inbrengen. Zijn architect Albert Speer vertelde daarover: ‘Je liet een trefwoord vallen, en de Führer was voor uren vertrokken. Je kon er geen speld meer tussen krijgen.’ Stalin gedroeg zich helemaal anders. Hij was een intelligente luisteraar, met een cynisch gevoel voor humor. Churchill en Roosevelt voelden zich heimelijk tot hem aangetrokken. De immense persoonlijke macht van Stalin was opwindend voor hen. Er is die veelzeggende dialoog tussen Churchill en Stalin op de conferentie van Potsdam in 1945. Voor de verkiezingen moet Churchill terug naar Groot-Brittannië. Hij is bang dat hij niet opnieuw verkozen zal raken. Stalin zegt tegen hem: ‘Je zou die verkiezingen beter afschaffen.’ Stalin had dat aura van stille, immense macht om zich heen. En hij was duidelijk níét gek.

Maar hij joeg wel miljoenen mensen over de kling.

REES: Hij moordde omdat hij in dingen geloofde. Veel misdaden in de geschiedenis zijn een gevolg van het geloof en het idealisme van mensen. Stalin is geen dictator zoals Saddam Hoessein, die mensen uit hebzucht liet opruimen. Stalin stuurde meubels uit zijn appartement in het Kremlin terug omdat ze te nieuw waren. Hij zag eruit als een schooier en bezat amper drie kostuums. Hij was niet geïnteresseerd in het materiële. Hij deed zijn werk uit overtuiging, hij was een ‘gelovige’. En hij had veel volgelingen.

Sommige historici zijn ervan overtuigd dat loyaliteit belangrijk was voor Stalin. Ik geloof daar geen snars van. Hij is de meest eenzame mens die ooit geleefd heeft. Na de zelfmoord van zijn vrouw heeft hij nooit nog een intieme relatie met iemand gehad. Zijn minister van Buitenlandse Zaken Vyacheslav Molotov heeft Stalin altijd loyaal en trouw gediend. Op het einde van de oorlog behandelde Stalin hem als een stuk vuil. Molotov was getrouwd met Polina Semyonovna. Stalin vertrouwde haar niet, liet haar oppakken en verbannen. Vervolgens gooide hij Molotov uit het Politburo.

Stalins pact met Hitler uit 1939 ging wel erg ver: u beschrijft hoe hij de Duitsers materiële hulp aanbood.

REES: Veel mensen weten dat niet. Dat is nieuw materiaal. Stalin hielp Hitler economisch en militair. Zo kregen de Duitsers een bevoorradingsbasis in Moermansk. Een recent ontdekt officieel document citeert de woorden van Stalin aan de nazionderhandelaar Joachim von Ribbentrop in september ’39: ‘We zullen het Duitse leger komen helpen als het in de problemen zit.’

Stalin gokte erop dat Hitler hem dankzij dat ‘duivelspact’ met rust zou laten. Een serieuze misrekening?

REES: Vanuit Stalins oogpunt was de deal met de nazi’s erg pragmatisch: ze verdeelden Polen onder elkaar en in ruil lieten ze elkaar met rust. Niemand geloofde dat de nazi’s in staat waren om de Fransen, de Belgen en de Nederlanders in de pan te hakken. Ook Stalin had niet verwacht dat de Duitsers zo snel succes zouden boeken. Hij kon eerst niet geloven dat de Fransen zich overgaven. Iedereen was stomverbaasd dat Hitler de klus in zes weken klaarde. Op 22 juni 1941 viel de Führer de Sovjet-Unie binnen. Zijn generaals dachten: ‘Dit wordt even gemakkelijk.’ Ze hebben er zich flink aan mispakt.

Uit uw boek komt Winston Churchill naar voren als een vat vol emoties.

REES: Als ik naar oud filmmateriaal van Churchill kijk, krijg ik altijd het gevoel dat ik naar een acteur zit te kijken die een slechte vertolking van Churchill geeft. Winston Churchill was zo over the top. Hij had een immens charisma, maar zijn gedrag was ook vaak kinderachtig of bombastisch. Hij droomde er echt van om een grote historische figuur te worden.

De eerste ontmoeting tussen Churchill en Stalin in Moskou in augustus 1942 was een heel bijzondere gebeurtenis.

REES: Churchill gedroeg zich toen echt als een groot klein kind. Hij raakte helemaal over zijn toeren toen Stalin de Britten ervan beschuldigde dat ze de Russen in de steek lieten in de strijd tegen de nazi’s. ‘Beseft die boer niet dat hij te maken heeft met de eerste minister van het Britse Rijk?’ brieste hij. Churchill was in zijn trots gekrenkt en wilde niet naar een galadiner dat de Sovjets voor hem hadden georganiseerd. Na veel aandringen van zijn diplomaten ging hij uiteindelijk toch. Op de laatste avond van Churchills verblijf in Moskou trakteerde Stalin uitgebreid met wodka. Churchills stemming draaide helemaal om. Na die zuippartij was Stalin plots weer de bovenste beste. Churchill zocht gevoelens in Stalin die de man gewoon niet bezat. Maar Churchill wou zo graag zijn vriendje zijn.

Wat voor een politicus was Franklin Delano Roosevelt?

REES: Roosevelt vertelde nooit iemand de volledige waarheid. Tegen zijn minister van Financiën zei hij: ‘Ik laat mijn linkerhand nooit weten wat mijn rechterhand doet.’ Roosevelt hield geen dagboek bij, geen notities, niets. Daardoor is het voor een historicus extra lastig om te achterhalen wat er in de man omging en wat zijn achterliggende motieven waren. Ik vermoed dat Roosevelt bij al zijn beslissingen rekening hield met het effect dat ze in Amerika konden hebben. Zo probeerde hij op het einde van de oorlog de Polen te laten geloven dat hij er níét mee instemde dat Stalin Oost-Polen mocht houden, uit vrees dat de miljoenen Poolse immigranten in de VS anders niet voor hem zouden stemmen. Roosevelt was een opportunist, maar merkwaardig genoeg ook een visionair, want per slot van rekening is hij de man die de Verenigde Naties heeft gecreëerd.

LAURENCE REES, WORLD WAR TWO. BEHIND CLOSED DOORS. STALIN, THE NAZIS AND THE WEST, BBC-BOOKS, 442 BLZ., 21,15 EURO.

LAURENCE REES, ACHTER GESLOTEN DEUREN. DE GEHEIME AFSPRAKEN TUSSEN STALIN, DE NAZI’S EN HET WESTEN, AMBO/MANTEAU, 427 BLZ., 29,95 EURO. ISBN: 9789026321610.

DOOR JAN STEVENS

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content