De Chinese Volksrepubliek bestaat 60 jaar. Mao won dankzij zijn beroemde guerrillatactiek. Maar ook omdat hij de verbeelding van zijn land kon vatten, zegt professor Nicolas Standaert. Het communisme zou een antwoord bieden op anderhalve eeuw vernedering van China door het Westen.

Het laatste schot was nog niet gelost, maar eigenlijk was de strijd beslecht. Op 1 oktober 1949 riep de communistische leider Mao Zedong op het Tiananmenplein in Peking de Volksrepubliek China uit. Wat er overbleef van de nationalistische troepen van zijn tegenstander, ‘generalissimo’ Chiang Kai-shek, zou begin december inschepen voor het eiland Taiwan. De communisten wilden ook die laatste morzel China nog opChiang veroveren, maar ze hadden simpelweg niet genoeg schepen om aan die operatie te beginnen. Er bestaan sindsdien twee China’s: de grote Volksrepubliek en de kleine Republiek China, die nog tot zijn dood in 1975 door Chiang Kai-shek werd geleid. Zijn rivaal in Peking overleefde hem met een jaar.

Er kwam in 1949 in China een einde aan bijna een halve eeuw oorlog. ‘Het zal u verbazen,’ zegt de Leuvense sinoloog Nicolas Standaert, ‘maar eigenlijk begint het verhaal van de communistische machtsovername al op het einde van de 18e eeuw. In 1793 om precies te zijn. In dat jaar stuurde de Engelse koning George III een expeditie naar China onder leiding van Lord George Macartney. De keizer ontving Macartney en bekeek de geschenken die de Britten hem aanboden. De bezoekers waren welkom maar eigenlijk, zei de keizer, had China hen niet nodig. Ze hoefden zich niet op te maken voor een langer verblijf.’

De keizer had gelijk, vindt Standaert. ‘De Qing-dynastie was dan zo’n anderhalve eeuw aan de macht, met niet meer dan vier keizers waarvan er twee langer dan 60 jaar hebben geregeerd. China was goed georganiseerd, het had ministeries en efficiënte ambtelijke systemen. Ambtenaren voor het hele rijk werden om de drie jaar na een reeks uitputtende examens geselecteerd. De keizer beschikte over een bibliotheek van miljoenen bladzijden, die een aantal keren was overgeschreven en op zeven plaatsen was ondergebracht, over het land verspreid. De Chinese elite had op dat moment alles wat ze nodig had.’

Maar toen de Europeanen goed veertig jaar later weer op de deur klopten, was de situatie grondig veranderd. Er was in die korte tijd in Europa veel gebeurd. De Franse Revolutie, de napoleontische oorlogen, de eerste industrialisering met het ontstaan van een nieuw type van arbeid. De ideeën van de verlichting vonden ingang, de scheiding van kerk en staat. Moderne universiteiten werden gesticht. De jonge Karl Marx maakte in Bonn en Berlijn kennis met de gedachten van Hegel en Kant. De Europeanen drongen overal op, en ze lieten zich niet meer afschepen. In 1842 versloegen de Britten de Chinezen in wat de Opiumoorlog werd genoemd.

‘De Britten importeerden thee, porselein en zijde uit China en ze waren verplicht om die goederen te betalen met zilver’, vertelt Nicolas Standaert. ‘Maar zilver is duur. Ze bedachten een geraffineerde oplossing. Ze produceerden opium in India en voerden die in het geheim in China in. De opium werd met zilver betaald, en dat zilver diende dan weer om thee en porselein te kopen. Omdat opium verslavend werkt, hadden de Chinezen er steeds meer van nodig en kregen de Britten steeds meer zilver. Tot Peking in 1839 besliste dat het genoeg was geweest. De opium werd in beslag genomen en verbrand en het kwam tot een conflict met de Britten, die de strijd met hun superieure bewapening wonnen. Ze dwongen de Chinezen om havens open te stellen voor de Britse handel en ze dwongen concessies af, waar ze het helemaal voor het zeggen hadden. Voor de Chinezen was dat verlies een zware vernedering die zich tot op de dag van vandaag laat voelen. Ze beschouwen ons nog altijd als de nakomelingen van diegenen die hen tot in het diepste van hun ziel hebben vernederd.’

4 mei 1919

China werd op die manier in de decennia na de Opiumoorlog meer dan het lief was met het Westen geconfronteerd. Als het zich met Europa wou meten, moest het zich aanpassen. Moest het op zijn beurt industrialiseren. In die omwenteling werd het hele oude systeem weggespoeld. In 1905 werd het examensysteem afgeschaft, dat bijna 2000 jaar lang voor de selectie van de Chinese ambtenarij zorgde. Het werd niet meer geschikt bevonden. In 1911 was het keizerschap zelf aan de beurt. China werd een republiek. ‘Dat is een stap die Japan, bijvoorbeeld, nooit heeft gezet’, zegt professor Standaert. ‘Een traditie die van voor Jezus Christus bestond, werd op de stoep gezet. Het riep intern, in China, een grote vraag op: wie zijn wij? Wat is Chinese cultuur? Een antwoord is tot op vandaag niet gevonden.’

Op 4 mei 1919 stapten studenten van de universiteit van Peking van hun campus aan de rand van de stad naar het grote Tiananmenplein, voor de muren van de Verboden Stad. Ze protesteerden tegen het Verdrag van Versailles, dat een einde maakte aan de Eerste Wereldoorlog en waarbij de provincie Shandong, die in handen was van Duitsland, aan Japan werd toegewezen. Een nieuwe vernedering, want China hoopte dat de provincie onder Chinees bestuur zou terugkeren. ‘De demonstraties van 4 mei 1919 zijn de derde datum die dit jaar wordt herdacht,’ zegt Nicolas Standaert, ‘samen met 1 oktober 1949 en de gebeurtenissen van 4 juni 1989 – niet toevallig ook op het Tiananmenplein. Het is misschien wel de belangrijkste: alle Chinezen weten wat 4 mei betekent. Die demonstratie tegen het Japanse en Europese imperialisme was maar één element in wat later de beweging van 4 mei is genoemd. Nieuwe gedachten kwamen het land binnen. Mensen zoals Rabindranath Tagore, Bertrand Russell en Albert Einstein bezochten China. Amerikaanse vrouwen gaven uitleg over het gebruik van voorbehoedsmiddelen. Voor het eerst werd toegestaan om teksten te publiceren in de spreektaal, en niet in de klassieke en moeilijke schrijftaal. De studenten van 1989 wisten zeventig jaar later heel goed wat ze deden. Ze begonnen hun bezetting van het plein overigens ook met een mars van de universiteit naar Tiananmen. Op de samenhang van al die dingen is hier, in Europa, te weinig gewezen.’

In China tekenden zich in de jaren twintig twee grote richtingen af. De nationalisten verzamelden in de Kwomintang, die door Sun Yat-sen verbonden waren met de oprichting van de republiek. In 1921 werd de Communistische Partij opgericht. De twee bevochten elkaar niet de hele tijd. Midden jaren twintig sloten de communisten zich op verzoek van de Sovjet-Unie bij de nationalisten aan. Stalin verwachtte meer heil van de Kwomintang dan van het dan nog kleine rode splintergroepje. Ze pasten de leninistische politiek van het verenigde front toe, die wil dat communisten best kunnen samenwerken met groepen waarmee ze het niet eens zijn, om een gemeenschappelijk doel te bereiken. Grote delen van China waren op dat moment in handen van lokale krijgsheren. Een alliantie van nationalisten en communisten kon hun macht breken.

‘De eenheid was niet van zeer lange duur’, vervolgt Nicolas Standaert. ‘Generaal Chiang Kai-shek, die na de dood van Sun Yat-sen in de Kwomintang bovendreef, voelde zich door de communisten bedreigd en trad onder meer in Shanghai hard op. Het waren die gebeurtenissen, waarover de Franse schrijver en latere politicus André Malraux in zijn boek La condition humaine vertelt. De communisten trokken zich terug in zogenaamde sovjets in de bergen, waar ze met hun systeem van landherverdeling experimenteerden. Toen de Kwomintang hen daar probeerde in de tang te nemen, braken ze door de omsingeling en begonnen aan hun Lange Mars naar het veilige Yan’an, die bijna een jaar zou duren. In die periode trad in de Communistische Partij de figuur van Mao Zedong op de voorgrond.’

Guerrilla

Ondertussen waren de Japanners in 1931 Mantsjoerije binnen gevallen, waar ze met de laatste Chinese keizer Pu Yi een vazal op de troon zetten. In 1937 probeerden ze om ook de rest van China te bezetten. ‘Wij laten de Tweede Wereldoorlog in 1939 beginnen’, zegt professor Standaert,’ met de Duitse inval in Polen. In Azië ligt dat moment enkele jaren eerder in de tijd. China bestond na 1937 uit drie delen. Het deel dat door Japan werd bezet, het deel waar de Kwomintang het voor het zeggen had en het gebied waar de communisten zich hadden teruggetrokken. Dat was het moment voor een tweede, tijdelijke alliantie: nationalisten en communisten sloten de rangen tegen de Japanners.’

Die situatie duurde tot 1945. De Amerikanen aarzelden, maar ze steunden uiteindelijk Chiang Kai-shek. De Sovjet-Unie rukte op naar Mantsjoerije, roofde het leeg en trok zich weer terug. Het machtsvacuüm werd snel door de mannen van Mao gevuld. De communisten begonnen vanuit Mantsjoerije een guerrillaoorlog tegen de nationalisten, die zich op de grote steden langs de kust concentreerden. Nicolas Standaert: ‘Die guerrillaoorlog was fundamenteel voor de tactiek van Mao. Het principe was heel eenvoudig. Trek terug als de vijand aanvalt. Als hij verzwakt, omsingel hem. Is hij uitgeput, val hem aan. Mao deed precies hetzelfde in zijn relaties met mensen. Het gebeurde dat hij zijn omgeving tijdens vergaderingen aanmoedigde om vrijuit te spreken. Hij zweeg, luisterde en trad vervolgens genadeloos op tegen de critici.’

Omdat de Kwomintang zich niet om het platteland bekommerde, bleek het voor de communisten niet zo moeilijk om het corrupte regime van generaal Chiang weg te drukken. ‘Chiang Kai-shek had misschien minder charisma dan Mao, maar hij was ook een leider. Een generalissimo’, zegt Standaert. ‘Hij was in het Westen bekender dan Mao. Als ik me goed herinner, was hij een van de mensen die het meest op de omslag van het weekblad Time heeft gestaan – wel een keer of tien. Hij was geen zwakke figuur, maar hij inspireerde niet. Bovendien waren zijn mensen te veel bezig met graaien naar geld. Hij had ook te veel oud-collaborateurs in dienst en hij kreeg de economie niet onder controle. De communisten waren minder talrijk, maar ze waren efficiënter en ze stonden ideologisch sterker.’

Op 1 oktober 1949 kwam er symbolisch een einde aan de interne verdeeldheid en aan het gevoel van buitenlandse superioriteit. Nicolas Standaert gelooft dat Mao Zedong uiteindelijk won omdat hij de verbeelding van de Chinezen wist te vatten. ‘Denk aan Barack Obama vandaag. Hij werd president van de Verenigde Staten omdat hij de verwachtingen, de verlangens en de verzuchtingen van veel mensen samenbracht en er een nieuwe impuls aan gaf. Daar is Mao voor velen ook in geslaagd. En veel later is het ook Deng Xiaoping gelukt, toen hij het land na de dood van de Grote Leider in handen nam. Deng wist dat hij Mao niet kon weggommen, maar hij kon ook niet alles goedpraten. Daarvoor was er te veel fout gelopen en waren er te veel mensen gestorven. Maar tegelijk was China in het midden van de vorige eeuw nog een heel onrechtvaardig land op het vlak van landverdeling, armoede, de miserabele positie van de vrouw. Er is onder de communisten aan bepaalde wantoestanden gewerkt. Dus zei Deng: Mao was 70 procent oké en 30 procent slecht. Daarmee kon het land weer verder.’

Hoe aantrekkelijk het nieuwe China van Mao eind jaren veertig was, blijkt ook uit het recente boek dat Ji Chaozhu over de periode schreef. De tolk van Mao en van zijn premier Zhou Enlai trok in de jaren veertig naar Amerika en studeerde er aan de universiteit van Harvard, waar hij al lid was van een geheime communistische cel. Toen hij de toespraak hoorde, die Mao op 1 oktober op het Tiananmenplein uitsprak, besloot hij zoals veel andere jonge Chinezen om terug te keren. Professor Standaert citeert uit het boek heel precies de zin waarmee Mao zijn toespraak op 1 oktober op het Tiananmenplein begon: Ons land zal nooit meer worden beledigd en vernederd: China is opgestaan. ‘Hij herinnerde zijn land en tegelijk de hele wereld in de eerste woorden die hij op dat plechtige moment sprak dus meteen aan die lange jaren van vernedering. Maar zo was de cirkel ook rond.’

DOOR HUBERT VAN HUMBEECK

‘Trek terug als de vijand aanvalt. Als hij verzwakt, omsingel hem. Is hij uitgeput, val hem aan. Mao deed precies hetzelfde in zijn relaties met mensen.’

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content