‘Om een grondwet op te stellen die steunt op een consensus, is er te weinig tijd. En voor democratie is het nog veel te vroeg’, zegt Marina Ottaway van Carnegie Endowment for International Peace. Wat kunnen we dan verwachten?

Bij de overdracht van de soevereiniteit aan de Iraakse interimregering, op 28 juni 2004, werd de datum voor de verkiezingen vastgesteld op 30 januari 2005. Maar ‘vroege verkiezingen in conflictgebieden of landen waar een gedwongen regimewissel heeft plaatsgevonden, creëren vaak meer problemen dan ze oplossen’, aldus Marina Ottaway. Ottaway is onderzoekster bij de Amerikaanse denktank Carnegie Endowment for International Peace, en tevens auteur van het recente boek Promoting Middle East Democracy. ‘Toch was er geen uitstel meer mogelijk. Het gevolg is nu dat Irak niet klaar is voor de verkiezingen. Er ging geen enkele vorm van politiek proces aan vooraf – wat nochtans essentieel is. De politieke fracties trekken naar de verkiezingen zonder ooit met elkaar te hebben gepraat. Er vond geen onderling overleg plaats, noch waren er open discussies over welk politiek systeem voor Irak zou kunnen werken. En dat is een gevaarlijk uitgangspunt.

‘Voor Afghanistan waren er wel besprekingen, bijvoorbeeld tijdens de conferentie van Bonn in december 2001. Niet dat het proces perfect was en dat alle problemen daar nu opgelost zijn. Maar strikt genomen was het land met de verkiezingen wel beter af.’

De Irakezen zullen op 30 januari een grondwetgevend parlement aanduiden, maar als de soennieten de verkiezingen boycotten, is dat parlement niet representatief. Kunnen de verkozenen dan wel een voor het volk aanvaardbare grondwet samenstellen?

MARINA OTTAWAY: Alles hangt af van de samenstelling van de commissie die de grondwet schrijft. Als de overwinnaars van de verkiezingen, vermoedelijk de sjiieten, zich bekommeren om de representativiteit van die commissie, dan kunnen ze soennitische grondwetexperts aanstellen. Ook al zetelen die niet in het parlement. Maar de vraag is of zowel de sjiieten als de soennieten een dergelijke aanpak zullen aanvaarden.

Bovendien moeten we nog afwachten op welke manier de nieuwe grondwet zal worden opgesteld. Vindt alles achter gesloten deuren plaats, met een grote inbreng van Amerikaanse grondwetspecialisten, en zonder publiek debat – zoals bij de voorlopige grondwet – dan wordt het resultaat niet meer dan een waardeloos stuk papier. Maar als de commissie erin slaagt een consensus te bereiken tussen de verschillende politieke krachten in de maatschappij, loopt het proces goed. Maar daarvoor heb je voldoende tijd nodig, en die is er niet.

Volgens sommigen loopt Irak de kans een theocratie te worden, naar het model van Iran.

OTTAWAY: Er bestaan wel degelijk banden tussen bepaalde Iraakse sjiitische partijen en Iran. Toch wil ik onderstrepen dat de Iraakse sjiieten zichzelf in het verleden altijd als Irakezen beschouwden, die niets gemeen hadden met de sjiieten in Iran. Die redenering maakt deel uit van een Iraaks nationalisme. Dat kwam trouwens ook naar voren tijdens de oorlog tussen Iran en Irak: de Iraakse sjiieten kozen toen ook niet de zijde van Iran.

Bovendien blijkt uit opiniepeilingen dat behalve de religieuze sjiitische partijen, die wellicht de meeste stemmen behalen, ook de seculiere partij van interimpremier Iyad Allawi ongetwijfeld goed zal scoren. Daardoor kan Iran het moeilijker krijgen om een sterke invloed op de religieuze sjiieten uit te oefenen. Een overwinning van de sjiieten impliceert dus niet noodzakelijk een Iraans gezinde theocratie. Toch kunnen we die mogelijkheid niet helemaal uitsluiten.

Onder Saddam Hoessein waren alle staatsinstellingen bezet met aanhangers van het Baathregime. Die zijn voor een deel afgezet. In welke mate zal de nieuwe regering dat proces afronden?

OTTAWAY: Net vóór de inval in Irak werd in de Verenigde Staten de vraag gesteld in hoeverre men de leden van de Baathpartij uit hun functies zou ontzetten. Aanvankelijk besliste men om alleen de hoogste drie bestuursniveaus te elimineren, maar uiteindelijk zou men toch álle Baathleden van hun posten weghalen. Een catastrofale beslissing was dat: veel leraars waren bijvoorbeeld lid van de partij, omdat dat de enige manier was om hun baan te behouden. De meeste leden van de partij zijn dus al geëlimineerd. Maar de sjiieten die aan de macht komen, zullen zeker proberen om nog meer leden uit te schakelen. Daardoor zal de verdeeldheid in het land nog toenemen.

Amerika nam vroeger al de leiding bij de heropbouw van naties als Cuba, Haïti, Nicaragua. In elk van de drie landen kwam na de mislukte inspanningen uiteindelijk een dictator aan de macht. Is er wel hoop op een democratie in Irak?

OTTAWAY: Er zal niet meteen een democratisch regime aantreden. Maar het wordt ook geen dictatuur. Een dictator, een nieuwe Saddam Hoessein, kan pas opstaan als er ook een sterke militaire macht en sterke veiligheidsdiensten zijn uitgebouwd. En dat is nu zeker niet het geval. Het gevaar is veeleer dat Irak zal blijven toeven in een chaos. Of dat het een islamitische republiek wordt, die dan eerder lijkt op een theocratie dan op een dictatuur. Let wel, als de chaos op langere termijn voortduurt, ontstaat er misschien wel weer een dictatuur. Maar vandaag zijn de machtsinstrumenten daartoe niet aanwezig.

De taak van de Verenigde Staten lijkt nog lang niet afgerond?

OTTAWAY: Democratische transformaties vragen enorm veel tijd. Verkiezingen zijn daarin slechts een zeer kleine stap. Een democratisch systeem bestaat niet zonder verkiezingen, maar met verkiezingen alléén is het doel ook nog niet bereikt. De lessen die we uit de jaren 1990 getrokken hebben, is dat niet zozeer de verkiezingen, maar wel de opbouw van een civil society en van representatieve instellingen heel belangrijk zijn.

President George W. Bush denkt daar blijkbaar anders over. Voor hem is Afghanistan vandaag een democratie. Akkoord, het land heeft een eerste stap gezet die redelijk succesvol was, maar het proces is nog níét ten einde. Dat geldt ook voor Irak na de verkiezingen: ook al worden ze een groter succes dan men durft te hopen, het land wordt daarmee nog geen democratie.

Door Ingrid Van Daele