De overheden in Europa mogen hun relatie met de eigen moslimburgers niet blijven baseren op eeuwige verdenkingen. En de moslims moeten zelf hun rechten afdwingen. Dat zegt Tariq Ramadan, bekend moslimintellectueel en pleitbezorger van een ‘Europese islam’.

Wat moeten wij precies begrijpen onder de term ‘Europese islam’?

Tariq Ramadan: De islam wordt vaak voorgesteld als een fenomeen dat haaks op de Europese samenleving staat. Dat is verkeerd. Al te vaak maakt men geen onderscheid tussen de principes van de godsdienst en de culturele aankleding die de godsdienst in een bepaalde samenleving krijgt. De Afrikaanse islam verschilt van de Aziatische, die op zijn beurt verschilt van de Arabische islam. Ik ben ervan overtuigd dat het zeer goed mogelijk is de islamitische principes te respecteren en tegelijkertijd een volwaardige burger in een westerse cultuur, in Europa of in de Verenigde Staten, te zijn. Maar dat veronderstelt wel dat we de bronnen van ons geloof opnieuw grondig bestuderen en dat we een goede kennis hebben van onze specifieke westerse context.

Wat zijn de specifieke kenmerken van de Europese islam, in vergelijking met de Arabische, Afrikaanse, Aziatische varianten?

Ramadan: Om die goed te kunnen begrijpen, moet ik eerst zeggen wat de gemeenschappelijke kenmerken zijn, die de eenheid van de islam overal ter wereld vormen. Het credo, het geloof in God en in Mohammed als zijn profeet, is overal hetzelfde. De bronnen, de koran en de soenna, de profetische traditie, zijn dezelfde. De naleving van de fundamentele godsdienstplichten, de vijf ‘zuilen’ van de islam _ de geloofsbelijdenis, het gebed, het vasten, het geven van aalmoezen, de bedevaart naar Mekka _ is voor iedere gelovige dezelfde. En het basisbeginsel dat in sociale verhoudingen alles is toegelaten behalve datgene wat verboden is, wordt ook door elke moslim erkend.

Een Europese moslim nu kan alle sociale, economische, culturele elementen van zijn Europese leefwereld overnemen, zolang ze maar niet in tegenstelling zijn met die basisbeginselen van zijn geloof. Europese moslims ontwikkelen hun eigen Europese smaak en gevoeligheden, de Europese cultuur maakt een essentieel onderdeel uit van hun identiteit. Wanneer er een conflict is tussen hun geloofsbelevenis en de normen van de westerse samenleving, moeten islamitische juristen, aan de hand van hun interpretatie van de heilige teksten, geval per geval een oordeel vellen.

Er zijn dus wel tegenstrijdigheden?

Ramadan: Laat ik eerst duidelijk stellen: de Europese cultuur laat een zeer brede waaier van gedragingen en houdingen toe. Veel is gewoon een kwestie van persoonlijke keuze: of ik alcohol drink of niet, of ik bid of niet… Er zijn ook wel echte onverenigbaarheden, maar in tegenstelling tot wat vele moslims denken, zijn dat er maar heel weinig, en vaak erg banale. Bijvoorbeeld het feit dat de islam geen speculatie met geld toelaat en geen levensverzekering kent. Maar veel schijntegenstellingen verdwijnen wanneer men probeert de islamitische wet goed te begrijpen.

Neem het huwelijk. In het Westen kent men een burgerlijk huwelijk, de islam kent dat niet. Maar de islam heeft ook geen huwelijkssacrament, wij ondertekenen een contract. Het is zeker mogelijk om tot een soort eenheidscontract te komen dat zowel voor de islam als voor de burgerlijke stand geldig is. Of neem de vraag of een Belgische moslim met het Belgisch leger oorlog kan voeren tegen een moslimland. Als je de teksten goed leest doet het er volgens de islam niet toe of je tegenstander een geloofsgenoot is of niet. De vraag is eenvoudigweg: is de strijd gerechtvaardigd? Alle Europese staten erkennen gewetensbezwaren, een moslim moet daar net als iedere andere burger een beroep op kunnen doen.

U zou zonder probleem gaan vechten tegen de Taliban?

Ramadan: Ik bevecht de Taliban al jaren in mijn geschriften, dus ik zou het me kunnen voorstellen, ja. Trouwens, in de Verenigde Staten hebben moslimgeleerden een fatwa uitgesproken in die zin: ga maar. Maar in dit concrete geval stel ik me wel gewetensvragen bij de gebruikte methode _ bommen gooien op een burgerbevolking.

De centrale vraag over de positie van de islam in Europa is: hoe kan een godsdienst die de scheiding tussen kerk en staat niet erkent, beleefd worden in een lekenstaat die de religie volledig naar de privésfeer heeft verwezen?

Ramadan: De oriëntalisten stellen het vaak zo binair voor, ja: de islam aan de ene kant, de lekensamenleving aan de andere. Zij vergissen zich. Er is geen kerk in de islam, dat is waar, en een proces van secularisering zoals dat heeft plaatsgevonden in de christelijke wereld, hebben wij niet gekend. Maar cruciaal is dat de islamitische wetgeving van in den beginne twee verschillende methodes heeft gekend. De eerste geldt voor alles wat de cultus aangaat en is zeer strikt: men kan maar doen wat er geschreven staat. De andere, die de sociale verhoudingen regelt, heeft zoals ik al zei, als basisprincipe dat alles toegestaan is behalve wat verboden is. De teksten in dat laatste domein, waartoe ook de politiek behoort, zijn geen wetten die een verder denken onmogelijk maken, maar regels die richting geven en tegelijk een beroep doen op de eigen rationaliteit.

De islamitische wetgeving heeft altijd een sterk rationele inslag gehad. Weet u dat Arabische denkers zoals Averroës zelfs een belangrijke rol hebben gespeeld in de deconfessionalisering van Europa? Hij en zijn geestesgenoten stelden zich als religieuze geleerden bijzonder rationeel en pragmatisch op. Hun manier van werken was in het christelijk denken alleen maar mogelijk als kerk en staat gescheiden werden. Het is na contact met deze islamitische geleerden dat de christelijke denkers zich zijn beginnen te bevrijden van het juk van de kerk. En hun houding tegenover de kennis zou, overgeplant in de christelijke wereld, leiden tot de oprichting van de eerste lekenuniversiteiten.

Om u maar te zeggen, ook in de islam bestaat er een vrijheid van denken, een denken dat niet gebonden is door dogma’s. De islamitische traditie heeft geen Galilei-proces gekend. En een moslim heeft vandaag dan ook geen enkele moeite met het strikt rationele Europese rechtssysteem, of met het feit dat religie hier nu volledig tot de privésfeer is teruggedrongen. Ik heb zelfs de indruk dat het werk dat wij in Europa en in de Verenigde Staten doen, van enorm groot belang is om ook in de islamitische landen de rationaliteit te herdynamiseren, zonder daarom een seculariseringsproces op westerse wijze op gang te brengen.

Vrij, ondogmatisch denken is mogelijk, zegt u. Maar een kritische analyse van de koran die het goddelijke karakter van de letterlijke tekst in twijfel zou trekken, is niet voor te stellen. De christenen hebben de methodes van de historische kritiek wel toegepast op de bijbel.

Ramadan: We praten over een religie. Een religie heeft een credo. Het behoort tot het credo van de islam dat de koran het woord van God is, zoals het door hem werd geopenbaard. Ik wil dat niet ter discussie stellen. Trouwens, stellen dat de koran door een mens is geschreven is niet voldoende om een dogmatische benadering te vermijden. Ik ken genoeg mensen die ook zeer dogmatisch zijn in hun lezing van de bijbel of andere heilige teksten.

De goddelijke oorsprong van de koran is een element van geloof, het vermogen de koran juist te kunnen lezen, is een zaak van de rede. Je mag niet in naam van het geloof het onderzoek van de rede beknotten, maar je mag evenmin in naam van de rede afbreuk doen aan wat een gegeven van het geloof is.

U hebt geschreven dat een moslim in Europa kan leven, mits onze rechtsstaat op enkele kleine punten wordt aangepast. Wat wilt u graag veranderd zien?

Ramadan: Op dat gebied ben ik geëvolueerd. Ik heb mij vergist in wat de Franse wet, want daarover ging het, bepaalt over de laïcité. Ik heb mij te veel laten leiden door wat de laïcards, de godsdiensthaters, stelden. Het probleem ligt niet in de wetgeving maar in de toepassing ervan. Op het moment wordt de wet anders toegepast naargelang het om christenen of joden dan wel om moslims gaat. Omdat men bang is van de moslims, omdat we in dat veiligheidsregister zitten.

Waarmee had u dan problemen?

Ramadan: Met wat men ons zei over de openbare ruimte, bijvoorbeeld in het onderwijs. Het was de tijd van de hoofddoekenaffaires. Ook op school moeten religieuze overtuigingen gerespecteerd worden. Je kunt een meisje niet dwingen een hoofddoek te dragen, maar ook niet om haar hoofddoek uit te laten. Het enige wat niet kan is: proselitisme en ordeverstoring.

En mag de leerkracht een hoofddoek dragen?

Ramadan: Nee. Zij vertegenwoordigt de republiek, zij moet volledig neutraal zijn. Er valt natuurlijk over te debatteren wat neutraliteit is. Ligt die in de inhoud van het onderwijs of in de kleding? Dan hebben we het dus over een verschil van interpretatie van de wet _ niet over de wet zelf. Maar ik heb ook geen zin om de lekenstaat zoals hij nu vorm heeft gekregen tot dogma te verheffen. Dat begrip zal blijven evolueren, zoals het al die jaren is geëvolueerd. Hoe? Parallel met de evolutie van de bevolking natuurlijk.

Enerzijds heb je de Europese moslimgemeenschap die alerter wordt, anderzijds heb je het veiligheidsdiscours.

Ramadan: Precies. We bevinden ons vandaag op het kruispunt tussen twee wegen, tussen de steeds grotere bewustwording van de Europese moslims en dat veiligheidsdiscours. Daarom investeer ik zoveel in burgervorming voor moslims in verschillende Europese landen. Want het zijn de moslims zelf die moeten aantonen dat ze burgers zijn zoals alle anderen en dat er dus geen grond is om in die veiligheidstermen te denken. Daarom spoor ik de moslims ook aan tot een offensievere houding: je krijgt je rechten niet op een blaadje aangeboden, je rechten moet je afdwingen.

Uw grootvader, Hassan al-Banna, was de stichter van de Moslimbroeders. U bent trots op uw afkomst.

Ramadan: Ik heb alles gelezen wat mijn grootvader heeft geschreven en bestudeerd wat hij heeft gedaan. Eén. Hij was 22 jaar, toen hij in 1928 de Moslimbroeders stichtte. Zijn doel: hij wilde de Engelsen weg, hij was tegen de kolonisatie. Wel, dat boeit mij. Twee. Hij vond de schadelijkste kolonisatie niet de politieke kolonisatie maar de kolonisatie van de privésfeer _ dat je niet weet waarom de straatnamen in Egypte nu in het Engels zijn en niet meer in het Arabisch, dat men je zegt dat je taal en cultuur niets waard zijn, dat je gedachten beïnvloedt. Wel, dat boeit mij. Drie. De eerste school die hij in 1933 stichtte, was een school voor meisjes. Hij besliste de vrouwen op te leiden. Ook zijn eigen dochters zouden hogere studies volgen. Hij heeft daarvoor veel kritiek gekregen van grote moslimleiders. Ook dat boeit mij. En op hetzelfde moment dat hij tegen de Engelsen zei, ofwel vertrekken jullie ofwel komen wij in opstand, vroeg hij de leerkrachten in de 2000 scholen opgericht in 15 jaar tijd, de westerse pedagogische methode over te nemen. Al in 1937 verkondigde hij dat de politieke organisatie die het beste overeenstemt met de traditionele islamitische consultatieprocedure, de sjoera, het parlementaire regime is. Hij diaboliseerde niet, wat hij goed vond, nam hij gewoon over. Hij had natuurlijk ook een heel strikte moraal, waarmee ik het zeker niet helemaal eens ben: hij was tegen de Engelse film, hij wou een morele politie invoeren…

Vond uw grootvader geweld een geoorloofd middel in de strijd tegen het Westen?

Ramadan: Hij is zelf vermoord door de Britten en de Fransen. Maar hij was een man van ideeën, hij heeft nooit aanslagen bevolen, hij heeft nooit gevraagd te doden. Wie dat deed, was voor hem geen waardige moslim. Tot aan zijn dood heeft hij enkel met wettelijke middelen gewerkt. De enige plaats waar hij het gebruik van geweld heeft toegelaten, is Palestina.

De Moslimbroeders worden weleens de moederbeweging van het islamitisch fundamentalisme genoemd. Er zijn banden te leggen tussen de beweging en de Palestijnse Hamas, maar ook tussen de beweging en de volgelingen van Osama Bin Laden.

Ramadan: Tussen 1949 en 1954, onder het presidentschap van Nasser zijn de Moslimbroeders zwaar onderdrukt. Het heeft een minderheidsstroming in de beweging eind jaren vijftig ertoe gebracht voor het geweld te kiezen. Een kleine groep jongeren oordeelde dat de vreedzame strategie een totale mislukking was geworden, want de macht hadden de Moslimbroeders er niet mee weten te veroveren. Ook theologisch kozen ze voor een andere weg: ter rechtvaardiging van hun denken gaven ze een zeer politieke lezing aan bepaalde verzen uit de heilige teksten. In de beweging kwam het tot een echte breuk. Vanuit de kleine groep radicale jongeren zou een extremistische en zelfs terroristische traditie groeien, die we vandaag nog aan het werk zien. Maar dat is niet waar de Moslimbroeders voor stonden.

Op de webstek van de Moslimbroeders is nog steeds te lezen dat een van de hoofddoelstellingen van de organisatie is: mastering the world with islam. Dat is angstaanjagend.

Ramadan: Natuurlijk. Ik druk mij zo niet uit. Ik moet dat maar blijven herhalen, ik heb geen banden met de Moslimbroeders, ik vertegenwoordig hen niet.

Maar u hebt wel zeer goede contacten met Moslimbroeders in België, Frankrijk… Die contacten schaden trouwens uw reputatie: u wordt ervan verdacht met een dubbele tong te spreken. Sommigen gaan zo ver u een cryptofundamentalist te noemen.

Ramadan: Ik heb in de hele wereld contacten met Moslimbroeders, dat heeft met mijn familiegeschiedenis te maken. Maar het wil niet zeggen dat ik intellectueel op dezelfde golflengte zit als de Broeders. Ik debatteer met iedereen. Ze verdenken mij ervan tegen hen iets anders te beweren dan tegen u? Dat ze het bewijzen. Toon mij één contradictie. Dat ze mij beoordelen op basis van feiten in plaats van geruchten.

Maar het doet mij veel plezier te zien dat mijn discours heel wat mensen binnen de beweging aan het denken heeft gezet. Want ik heb er geen probleem mee te erkennen dat ik zeer beducht ben voor de intellectuele houding van een aantal van hun leiders. Er zijn er die de ideeën van mijn grootvader nog altijd niet begrepen hebben, terwijl ze zichzelf beschouwen als zijn legitieme woordvoerders.

Tegelijk wil ik de overheden in Europa vragen om hun relatie met hun eigen moslimburgers niet te blijven baseren op eeuwige verdenkingen, maar werkelijk contact te zoeken. Dat is het grote probleem: het gebrek aan vertrouwen. Ik word afgeschilderd als een cryptofundamentalist, terwijl velen binnen de gemeenschap mij zien als een hervormer. ‘Als Europa zelfs niet met Tariq Ramadan wil praten, met wie dan wel?’, vragen ze zich af. Met iemand als de grote moefti van Marseille, die zegt dat je niet moet vasten tijdens de ramadan? Als dat de islam is die jullie willen, zullen jullie de moslims niet aan jullie zijde krijgen.

Christine Albers

‘Ook in de islam bestaat een vrijheid van denken, een denken dat niet gebonden is door dogma’s.