De farmaceutische industrie bespeelt de Hoge Gezondheidsraad en het publiek, en stimuleert petities om de nieuwe baarmoederhalsvaccins te slijten. Zo evolueert een ziekte die vooral in derdewereldlanden woedt tot een van de grootste gezondheidsprioriteiten van het Westen.
Baarmoederhalskanker is bij westerse vrouwen de vijfde meest dodende kanker. In ons land sterven jaarlijks naar schatting driehonderd vrouwen aan de gevolgen van de ziekte. Ieder getroffen gezin zal zeggen dat het er driehonderd te veel zijn. Maar hoe komt het dat deze kanker, die vooral in derdewereldlanden woedt omdat screening door middel van uitstrijkjes er zelden of nooit wordt toegepast, nu plots ook in Vlaanderen zo hoog op de agenda staat? ‘Omdat de farmaceutische industrie baarmoederhalsvaccins heeft ontwikkeld en die nu op verpletterende wijze pusht. En klaarblijkelijk doet ze dat met groot succes’, zegt dokter Erwin De Clerck van de Vlaamse Kankerliga, bekend van de actie Kom op tegen Kanker. ‘Wij hebben op zich niets tegen die vaccins. Ze lijken inderdaad een bijkomende bescherming te bieden tegen sommige vormen van baarmoederhalskanker. Maar wat de Vlaamse Kankerliga stoort, is dat het Riziv dat vaccin voor het grootste gedeelte terugbetaalt. En dat is, als je alle gegevens goed bestudeert, simpelweg onverantwoord.’
Baarmoederhalskanker wordt veroorzaakt door een humaan papillomavirus of HPV. Dat virus is seksueel overdraagbaar en komt heel veel voor. 70 tot 80 procent van de seksueel actieve volwassenen is ooit in zijn leven drager van een HPV. Mannen ondervinden van een infectie echter geen klachten, en ook 90 procent van de vrouwelijke dragers zal het virus snel en zonder enige behandeling verwijderen. Het tijdsinterval tussen de eerste besmetting en de mogelijke ontwikkeling van een uiteindelijke kanker bedraagt minstens tien tot vijftien jaar.
De vaccins waarvan sprake, Cervarix van GlaxoSmithKline en Gardasil van Sanofi Pasteur MSD, claimen na inenting te immuniseren tegen HPV 16 en HPV 18, twee stamtypes die verantwoordelijk zijn voor ongeveer 70 procent van de voorkomende baarmoederhalskankers. En dat percentage is volgens dokter De Clerck nu net het probleem. ‘Er bestaat nog altijd heel wat onduidelijkheid over die vaccins, maar zeker is dat ze geen volledige bescherming bieden tegen alle kanker-HPV’s. Een vrouw die ingeënt is, is dus niet echt veilig’, aldus De Clerck. ‘Screening door middel van uitstrijkjes blijft even nodig als voorheen. Sterker nog, met de cijfers in de hand kun je staven dat een beter georganiseerde screening meer levens redt dan deze vaccins ooit kunnen. Cervarix en Gardasil zijn een erg inefficiënte manier om onze middelen in te zetten – je kunt elke euro tenslotte maar één keer uitgeven -, zeker omdat ze zo duur zijn. Het tragische is: de politiek weet dat ook. Ik sprak een hoge kabinetsmedewerker van Vlaams minister van Volksgezondheid Steven Van Ackere (CD&V), die ernstige vragen heeft bij de terugbetaling van deze vaccins. De farmaceutische industrie is echter zo overtuigend geweest in het lanceren van deze vaccins dat de politici zich op een punt bevonden dat nee zeggen eigenlijk niet langer een optie was.’
BEZOLDIGDE ADVISEURS
Ieder advies tot terugbetaling gaat eerst via de Hoge Gezondheidsraad. Dat in 2007 opgerichte adviesorgaan fungeert als doorgeefluik tussen het beleid en de wetenschappelijke wereld. In december 2007 adviseerde de raad in een rapport een algemene vaccinatie van ‘jaarlijks één jaarcohorte van meisjes tussen de leeftijd van 10 en 13 jaar’ – bijvoorbeeld dus elk jaar alle meisjes die dan twaalf worden. Die jaarlijkse vaccinatie is er tot nu toe niet gekomen, en dat is een communautaire kwestie. De Vlaamse regering was voorstander, de Waalse lag om budgettaire redenen dwars. Dat zette het Syndicaat van de Vlaamse Huisartsen (SVH) trouwens aan tot een dringende oproep aan de gemeenten, die dan maar de rekening moeten oppikken die de hogere overheden laten vallen. Sommige gemeenten gaven gehoor aan de oproep. Dat betekent dat Cervarix en Gardasil er zijn opgenomen in het vaccinatieprogramma, maar wil niet zeggen dat de vaccins er verplicht zijn. Enkel een inenting tegen polio is verplicht in België.
Uit stukken die Knack kon inkijken, blijkt nu dat vier van de vijf leden van de ad-hocwerkgroep die het HPV-advies voorbereidden bezoldigd adviseur of onderzoeker zijn of waren voor GlaxoSmithKline of Sanofi Pasteur MSD. Toch ondertekenden ze alle vijf de door de Hoge Gezondheidsraad verplichte verklaring in verband met belangenvermenging, waardoor ze aangeven in dit dossier onafhankelijk te kunnen handelen. ‘Deze mensen werden gekozen op basis van hun expertise in dit domein, wetend dat dit kon samengaan met bepaalde belangen die kunnen leiden tot belangenconflicten’, reageert Katty Cauwerts van de Hoge Gezondheidsraad. ‘Tot op een zekere hoogte valt dat ook niet te vermijden. Je moet de gegevens halen waar ze zitten.’ Maar als de farmaceutische industrie bezoldigd adviseren niet als een belangenconflict beschouwt, wat dan wel? ‘De permanente werkgroep vaccinatie heeft het rapport van de vijf experts kritisch beoordeeld en bijgewerkt. Wij zien geen enkele reden om aan te nemen dat dit besluit niet eerlijk en objectief tot stand zou zijn gekomen’, aldus Cauwerts.
In het buitenland blijkt men minder vertrouwen te hebben in de onkreukbaarheid van overheidsadviseurs. Midden oktober deed de Nederlandse Inspectie voor de Gezondheidszorg invallen bij de twee bedrijven die vaccins tegen baarmoederhalskanker produceren. Ze worden ervan verdacht de wetten op de marketing te hebben overtreden. Leden van de Nederlandse Gezondheidsraad, het pendant van de Belgische Hoge Gezondheidsraad, zouden onderzoeksgeld toegestopt hebben gekregen van GlaxoSmithKline en Sanofi Pasteur MSD.
‘RECLAME VOOR DE ZIEKTE’
In België loopt er wat dat betreft geen onderzoek, maar de farmaceutische bedrijven zijn ook hier in ieder geval wel gul geweest. GlaxoSmithKline deelde dit jaar meer dan 20.000 gratis stalen Cervarix uit. Dat is legaal, het eerste jaar na een lancering mogen fabrikanten per huisarts acht stalen weggeven. Nooit gebeurde dat echter bij een medicijn dat zo duur is als het Cervarix-vaccin. Het is één manier om te ontsnappen aan het verbod op reclame voor voorschriftmedicatie, maar er bestaan nog andere. Wie op Google bijvoorbeeld het woord ‘baarmoederhalskanker’ ingeeft, vindt als een van de eerste zoekresultaten nl.tellsomeone.be. Die website prijst zichzelf aan als ‘een educatieve website over baarmoederhalskanker’. Scroll wat naar beneden, en je ziet dat de site eigendom is van Sanofi Pasteur MSD. Fouten staan er niet op deze site, al had het katern ‘denk aan uw dochter’ misschien iets minder dramatisch gekund. GlaxoSmithKline heeft met www.vacciweb.be een soortgelijke site. Het lijken neutrale informatiesites, maar enkel een erg aandachtige surfer merkt dat ze gelinkt zijn aan de farma-industrie.
De industrie kent nog andere manieren om het publiek te bespelen. Het Nederlandse actualiteitenmagazine Zembla vond een oud-consultant van GlaxoSmithKline bereid om te praten over hoe zij de ziekte onder de aandacht bracht. ‘De farmaceutische industrie mag geen reclame maken voor de geneesmiddelen, dus maakt ze reclame voor de ziekte. Zo maak je mensen bang. Dat werkt uitstekend’, zei de consulent over haar werkwijze. Het valt tevermoeden dat in Vlaanderen een gelijksoortige gecoördineerde campagne loopt. Een erg frappant voorbeeld was de ‘baarmoederhalskankerkrant’ die in januari van dit jaar werd bijgevoegd bij de vrouwenbladen Libelle, Flair en Evita. Op de eerste pagina stond ex-VRT-omroepster Sabine De Vos, overigens zelf een ex-patiënte, met een niet mis te verstane boodschap: ‘Als je dochters hebt, laat ze vaccineren. En ga zelf ook maar.’ Die boodschap werd ondersteund door het bijwijlen gruwelijke verhaal over haar gevecht tegen baarmoederhalskanker. Over haar chemo: ‘Bij de laatste behandelingen waren er momenten dat ik dacht: als ik kon lopen, dan sprong ik nu uit het raam.’ Wat later luidt het: ‘Soms vroeg ik me af of ik het eerste lief van mijn zonen nog zou zien’. Nog enkele citaten uit andere getuigenissen: ‘De kankerbehandeling was emotioneel zo zwaar dat mijn man me verlaten heeft.’ En: ‘Was dat vaccin er al maar toen ik jong was, dan was dit misschien allemaal niet gebeurd’, verzucht een vrouw die haar kinderwens moest opgeven na een behandeling. De krant sloot af met een paginagrote advertentie van GlaxoSmithKline. De informatieve delen van de krant lijken getrouwe herwerkingen van www.vacciweb.be, de hoger vermelde mantelwebsite van GlaxoSmithKline. De redacties van Libelle, Flair en Evita claimen dat de krant ‘volledig autonoom tot stand is gekomen’ en dat ‘iedere overeenkomst met de website van GlaxoSmithKline zeker gedubbelcheckt is en ongetwijfeld correcte informatie bevat’.
Dat brengt ons bij de patiëntenlobby. In oktober meldde Knack al dat Imelda Read, de voorzitster van de European Cervical Cancer Association (ECCA), tegelijk ook als adviseur op de loonlijst van GlaxoSmithKline staat. Het lobbywerk van de ECCA, een Europees samenwerkingsverband van kankercentra en charitatieve verenigingen, heeft er sterk toe bijgedragen dat de baarmoederhalskankervaccins in diverse EU-lidstaten grotendeels wordt terugbetaald. GlaxoSmithKline en Sanofi Pasteur MSD zijn de grootste sponsors van ECCA. Het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV) staat op de ECCA-site als enige Belgische lid. Als verantwoordelijke voor het WIV treffen we een van de vijf experts die in België de Hoge Gezondheidsraad van data voorzag. Op zijn belangenverklaring schreef hij in het vakje ‘directe financiële belangen’ dat hij GlaxoSmith- Kline adviseerde bij de ontwikkeling van Cervarix.
In de baarmoederhalskankerkrant van Libelle, Flair en Evita stond trouwens een oproep om een Europese onlinepetitie te tekenen ‘om nationale overheden aan te moedigen structurele preventieprogramma’s op te zetten’. Eigenaar van de site? De ECCA. Meer dan 230.000 Europeanen tekenden al, onder wie 965 Belgen. De ondertekenaars weten natuurlijk niet dat er betwistbare banden bestaan tussen de ECCA en de industrie.
HERHALINGsprik nodig?
De hamvraag blijft natuurlijk: moet je als ouder je dochter laten inenten? Men schat dat 16.000 van de 32.000 twaalfjarige Vlaamse meisjes die stap hebben gezet. ‘Op individueel vlak vind ik dat voor iedere ouder een begrijpelijke en zelfs logische beslissing’, zegt dokter Erwin De Clerck van de Vlaamse Kankerliga. ‘De vaccins bieden wellicht inderdaad bijkomende bescherming, en de berichten over mogelijke bijwerkingen overtuigen voorlopig niet. Dat is het punt ook niet. We moeten deze discussie naar het niveau van de algemene gezondheidszorg tillen, want dan is het eigenlijk onbegrijpelijk dat dit vaccin op zo’n grote schaal toegediend en vergoed wordt. Daarvoor blijven er te veel vragen onbeantwoord.’
Ook het – positieve – advies van de Hoge Gezondheidsraad houdt immers een paar slagen om de arm. Zo staat te lezen in het rapport waarin men algemene vaccinatie met Gardasil en Cervarix aanbeveelt: ‘De effecten van systematische vaccinatie van preadolescente meisjes (…) zullen pas zichtbaar zijn op een termijn van 20-30 jaar.’ En: ‘Omdat HPV-vaccins nog maar kort beschikbaar zijn, kan op dit ogenblik niet met zekerheid worden gezegd hoe lang de bescherming aanhoudt en of boostervaccinatie na verloop van tijd noodzakelijk is.’
Voor de opposanten van het baarmoederhalskankervaccin is het een van de voornaamste tegenargumenten. Niemand, en dat erkennen alle experts, weet hoe lang de ingeënte meisjes beschermd blijven. De meest negatieve prognoses houden het op zes jaar vooraleer een herhalingsvaccin nodig is. Dat zou betekenen dat de industrie nogmaals langs de kassa kan passeren.
DOOR JEF VAN BAELEN
