‘Racisme is in de VS alomtegenwoordig. Subtieler en informeler dan vijftig jaar geleden. Maar dit is nog altijd het land van de deugdzame blanke versus de gevaarlijke, zwarte man.’ De zaak van de zeventienjarige, zwarte jongen Trayvon Martin, omgebracht door een wantrouwige, blanke buurtwacht, maakt dat volgens hoogleraar sociologie Joe Feagin nog eens pijnlijk duidelijk.
Het gebeurde in de Milano Market, op een koude februariochtend van dit jaar. Een zwarte man loopt een deli binnen in het noordelijke puntje van Manhattan, New York, om als ontbijt een yoghurtje te kopen. Zijn favoriete merk blijkt niet voorradig, dus loopt de man weer naar buiten. Maar bij de deur gebiedt een snerpende stem hem halt te houden. De zwarte man krijgt te horen – terwijl andere klanten toekijken – dat hij een dief is. Hij wordt gefouilleerd. De zwarte man ondergaat de publieke vernedering met tegenzin en ontkent een dief te zijn. Hij krijgt zijn gelijk. De winkelmedewerker vindt niets.
De zwarte man luistert naar de naam Forest Whitaker. De Oscar-winnende acteur Forest Whitaker, om precies te zijn. Dat zorgt ervoor dat het incident niet ongemerkt voorbijgaat. De winkeleigenaar haastte zich nog te zeggen dat het allemaal niet zo bedoeld was, dat er zeker geen sprake was van racisme. Hij schoof het incident geheel af op de wantrouwige medewerker. Die werd prompt ontslagen. De vraag is: wat ging er precies in het hoofd om van die winkelmedewerker? Waarom nam hij zonder meer aan dat hij met een dief te maken had?
Racisme komt nog altijd voor in de Verenigde Staten. Volop zelfs. Buiten, op de stoep van de deli, is het niet lang zoeken naar andere voorbeelden. ‘Het zit alleen al in hoe mensen naar me kijken’, vertelt de 70-jarige Aliyah Delmas, een donkere, struise dame, die voorbij komt wandelen. ‘Het is natuurlijk moeilijk te bewijzen. Stel, ik wil een taxi nemen. Dan bekruipt me maar wat vaak het gevoel dat ze expres aan me voorbij rijden. In winkels wordt er extra op me gelet. Als mijn kleinkinderen solliciteren naar een baan, worden ze meer dan eens afgewezen. Terwijl ze heus de goede papieren en opleiding hebben. Maar ja, ze zijn zwart. Een werkgever heeft liever een blanke. Willen ze een appartement huren, dan vissen ze vaak achter het net. De huisbaas gaat liever in zee met een blanke. Waarschijnlijk is hij bang dat zwarten voor problemen zorgen, dat er meer zullen volgen en de blanke huurders vervolgens wegtrekken.’
Delmas noemt het ene voorbeeld na het andere op, alsof het de normaalste zaak van de wereld is. Over hoe haar kleinkinderen zomaar op straat staande kunnen worden gehouden door de politie, puur omdat ze er verdacht – ‘ik bedoel zwart’ – uitzien. Stop and frisk, heet het uiterst omstreden beleid van de politie in New York. Sinds de start van het programma eind 2002 zijn er nu bijna vijf miljoen mensen staande gehouden en gefouilleerd. Vaak hebben zij een kleurtje. Burgemeester Michael Bloomberg wil van kritiek niets weten en wijst op de dalende criminaliteitscijfers in de miljoenenstad. Delmas’ blik is getergd. ‘Het zit in het systeem van dit land. Blanke mensen weten niet beter. En neem van mij aan: dat doet pijn. Nee, we kunnen niet meer gelyncht worden, zoals in de vorige eeuw. Maar tweederangs zijn we nog altijd.’
Jim Crow-wetten
Niet alleen in New York, overal in de VS regent het voorbeelden van racisme. Zoals de zwarte tandarts uit New Jersey, die meer dan honderd keer door de politie langs de kant van de weg werd gezet. Simpelweg omdat hij in een dure auto rijdt. De aan Harvard geschoolde racisme-expert en hoogleraar sociologie Joe Feagin van de A&M Universiteit in Texas haalt het aan in zijn boek Racist America. Het bewijst volgens hem dat er in de VS nog altijd sprake is van ‘systematisch racisme’. Hij doet er al decennialang onderzoek naar.
Zelf groeide Feagin op in het zuiden van de Verenigde Staten, toen de ‘Jim Crow-wetten’ nog volop van kracht waren. Die dicteerden vanaf eind 19e eeuw de rassenscheiding en zouden pas in 1964 door de Civil Rights Act worden afgeschaft. ‘Het scheelde nauwelijks van de slavernij’, zegt Fagan. ‘Tijdens die periode zijn grofweg 6000 zwarten gelyncht. Sanford, waar Trayvon Martin werd gedood, is zo’n typische Jim Crow-stad. Daar was indertijd sprake van extreme segregatie. De geest van toen waart daar nog altijd rond. Ik heb het over een tijd waarin iedereen standaard aan een zwarte mens refereerde als “neger”. Gewoon, routineus, zonder na te denken. Dat gebeurde tot diep in de jaren zestig. Zwarte mensen moesten van de stoep af als een blanke kwam aanlopen. Een zwarte man moest het niet wagen een blanke vrouw in de ogen te kijken, op het gevaar af in elkaar geslagen te worden of nog erger. Zwarte mensen kregen dertig of veertig procent betaald van wat een blanke verdiende voor hetzelfde werk.
‘Ik heb het over de jaren zestig, dat is niet meer dan een halve eeuw geleden. Die wetten zijn nu afgeschaft. Maar de denkwijze, die bestaat nog altijd. Natuurlijk, zwarte mensen zijn nu beter af. Ik bedoel, ze worden nu niet meer gelyncht. Ze hoeven niet meer apart te zitten in restaurants. Maar op de schaal van 1 tot 10, waarbij 1 voor slavernij staat, zijn we in dit land momenteel bij stap 3. Ik heb door de jaren heen honderden Afro-Amerikanen over dit onderwerp geïnterviewd en velen van hen zeggen: “Wij ervaren het verschil niet. Het racisme van vandaag doet nog net zoveel pijn. Want als ik een huis niet krijg, weet ik dat het vanwege niets anders dan mijn huidskleur is.”‘
Uitzondering op het ras
Heeft de komst van Barack Obama, de eerste zwarte president van de VS, dan geen verschil gemaakt? In een onverwachte toespraak gaf de president afgelopen vrijdag min of meer zelf het antwoord: nee. De president luchtte zijn hart ten overstaan van de Witte Huispers en vertelde dat ook hij weet hoe het is om sloten van auto’s dicht te horen klikken zodra je aan komt lopen – althans, nog voordat hij bekendheid genoot. Ook hij kent de verhalen van donkere mannen die een lift binnenstappen en zien hoe blanke vrouwen hun tas tegen zich aan drukken en hun adem inhouden tot ze hun verdieping hebben bereikt. Ofwel: ras blijft een kwestie, het onderlinge wantrouwen is er niet minder om, ook onder Obama. De president verwoordde het als volgt: ‘Trayvon Martin, dat had ik 35 jaar geleden zelf kunnen zijn.’
Feagin: ‘De komst van Obama veranderde in ieder geval de zienswijze dat zwarte mensen niet geschikt zouden zijn voor het hoogste ambt. Maar toch. Wat nog altijd opgeld doet, is het begrip van ‘de uitzondering op het ras’. Obama is een uitzondering. Als een zwart persoon iets goeds doet, zo goed dat wij blanken het ook hadden kunnen doen, zullen we altijd op de uitzondering wijzen. George Washington schreef over zijn slaven. De meesten van hen vond hij maar lui. Maar van een van zijn zwarte voormannen had hij een hoge pet op. Hij beschreef hem als een uitzondering op het ras. Zo zagen veel mensen Barack Obama in 2008 ook: als een uitzondering op het ras.’
Het probleem van de Verenigde Staten, is dat het land een elitaire oligarchie is die goeddeels bestaat uit blanke mannen, doceert Feagin. ‘Kijk naar het Congres. De Senaat bestaat grofweg voor 95 procent uit blanken, van wie 80 procent man is. In het Huis van Afgevaardigden is dat respectievelijk 83 procent en 72 procent. De ceo’s van de Fortune 500-bedrijven zijn voor 93 procent blanke mannen.
‘De Verenigde Staten zijn 406 jaar oud (gerekend vanaf de eerste koloniale nederzetting in 1607 in Jamestown, nvdr). Zo’n 346 jaar daarvan, 85 procent van onze geschiedenis, wordt gekenmerkt door extreme rassenonderdrukking. Slavernij voor 246 jaar, daarna kregen we voor honderd jaar de Jim Crow-wetten die rassensegregatie dicteerden. Mijn punt is: rassenonderdrukking zit zeer diep verankerd in dit land. Onze huidige grondwet is gemaakt door slavenhouders. Die wortels zijn niet zomaar uit te roeien. Ook nu, veertig jaar na de burgerrechtenbeweging, niet. Het gaat veel verder dan zomaar wat vooroordelen of stereotypen. Het is, zoals de Duitsers dat noemen, onze Weltanschauung. Die levensfilosofie is een breed gedragen, racistische denkwijze van waaruit wij blanken tot op de dag van vandaag handelen. Het omvat niet alleen de vooroordelen, maar ook een pro-blank wereldbeeld waarin de blanke mensen per definitie deugdzaam zijn. Het maakt dat blanken niet eens beseffen dat ze racistisch zijn.’
Tiener met capuchontrui
Feagin haalt George Zimmerman aan, de wantrouwige buurtwacht die de 17-jarige, zwarte Trayvon Martin doodde. Eerder deze maand oordeelde een rechtbankjury – zes blanke vrouwen – dat hij onschuldig is aan de dood van de jongen, die volgens de 29-jarige Zimmerman niet thuishoorde in de buurt die hij bewaakte. Maar de tiener, gehuld in een capuchontrui en op de terugweg van de avondwinkel met een zakje smarties en een flesje frisdrank, had geen enkel kwaad in de zin. ‘De discussie was of Zimmerman al of niet racistisch was. Ik zou zeggen: hij was bevooroordeeld. Hij handelde vanuit dat blanke wereldbeeld, op basis waarvan hij allerlei aannames maakte. Dat zwarte mensen niet te vertrouwen zijn, dat ze crimineel zijn, dat ze altijd iets in hun schild voeren. Moet je je eens voorstellen dat het andersom was geweest, een zwarte buurtwacht die een blanke doodt. Dan was de uitkomst van dit proces absoluut anders geweest.’
Op dit moment werkt Feagin aan de derde editie van zijn boek Racist America. ‘Afgelopen weken heb ik – en ik overdrijf niet – honderden, echt honderden nieuwe case studies bekeken van gevallen van discriminatie door blanke Amerikanen van zwarte mensen. Het toont aan dat racisme en discriminatie alomtegenwoordig zijn in dit land. Bij huisvesting, werkgelegenheid, dienstverlening, justitie, onderwijs – alle belangrijke instituties. Dit is nog altijd het land van de deugdzame, blanke man tegenover de gevaarlijke, zwarte man.’
Waar zijn die huisbazen of werkgevers dan bang voor? ‘Het heeft opnieuw alles van doen met framing en profiling. Zwarte mensen zijn crimineel, vooral de mannen. Ze zijn zwaar aan de drugs, hoewel studie na studie aantoont dat blanken in dezelfde mate verslaafd zijn. En welke huisbaas wil nu een verslaafde crimineel huisvesten? En dan zijn er nog de voor de hand liggende zaken zoals de aanname dat de kans groter is dat ze werkloos zijn – te danken aan datzelfde racisme. Ze zijn bezorgd over hun kredietwaardigheid. En dan zijn ze ook nog bevreesd dat blanke huurders verjaagd worden vanwege de aanwezigheid van zwarten.’
Volgens Feagin kan het racisme heel subtiel zijn. ‘Laat me een voorbeeld geven. Onderzoekers van het Massachusetts Institute of Technology stuurden tal van sollicitatiebrieven naar werkgevers in Chicago en Boston. Daarbij gebruikten ze of typisch blanke namen of typisch zwarte namen voor de sollicitanten. Wat bleek: de sollicitanten met blanke namen kregen vijftig procent meer respons. Louter op basis van een naam. Wat helemaal frappant was, was dat een zwarte sollicitant pas met zogenaamd acht jaar ervaring respons kreeg, terwijl een blanke zonder ervaring óók werd uitgenodigd.’
Grappen
Blanken hebben vaak nauwelijks in de gaten dat ze racistisch zijn, zegt de Texaanse hoogleraar. In 2007 deed hij onderzoek onder enkele honderden studenten en hun racistische gedrag. De studenten hielden dagboeken bij, die de professor later allemaal naploos. ‘In het weekend gingen ze naar de bar en daar bleken ze onderling keiharde racistische grappen te vertellen. Maar vroeg je ze: ben jij racistisch? Dan zeiden ze nee. Want zo’n grapje kan toch geen kwaad? Bovendien hadden ze allemaal wel een zwarte kennis of vriend. Het opmerkelijke is dus dat blanken zelf wel bepalen wat wel of niet racisme is. Daar heb je die deugdzame blanke weer.’
Volgens Obama is het de hoogste tijd dat Amerikanen de hand in eigen boezem steken, zo betoogde hij afgelopen vrijdag in zijn bedachtzame speech over racisme in de VS. Een onderwerp dat de president normaliter liever uit de weg gaat, al was het maar vanwege zijn eigen huidskleur. Maar vrijdag wilde de president per se iets zeggen over de zaak rond Trayvon Martin en de vrijspraak van de buurtwacht. Hij riep alle Amerikanen op de komende tijd een gedachteoefening te doen. ‘Pers ik zo veel vooroordelen uit mijzelf als maar kan? Beoordeel ik mensen niet op de kleur van hun huid maar op hun karakter? Dat zou wel toepasselijk zijn in de nasleep van deze affaire.’
DOOR STIJN HUSTINX IN NEW YORK
‘Onze huidige grondwet is gemaakt door slavenhouders. Die wortels zijn niet zomaar uit te roeien.’
