Het scenario van een stille paleisrevolutie.

De Russische president had zijn nieuwjaarsboodschap aan het volk al opgenomen toen de cameraploeg van het Kremlin opnieuw in de werkkamer van de president werd gesommeerd. Boris Jeltsin liet een nieuwe versie opnemen: “Op de laatste dag van de eeuw neem ik ontslag”, zei Jeltsin met het pathos en het gevoel voor drama die hem eigen zijn. “Ik ga”, herhaalde hij een paar keer, maar het leek of hij er moeite mee had die woorden uit te spreken. “Jeltsin zal nooit vrijwillig de macht afstaan”, meenden velen die hem goed kennen. “De macht is zijn minnares, zijn enige liefde”, zei zijn voormalige woordvoerder Vjatseslav Kostikov. Wat of wie heeft Boris Jeltsin ertoe kunnen bewegen afscheid te nemen van de macht die hij acht jaar lang op het hoogste niveau heeft uitgeoefend?

Het ontslag van Jeltsin en de creatie van Vladimir Poetin zijn het gevolg van een zorgvuldig uitgewerkt plan dat een half jaar geleden in het Kremlin werd bekokstoofd. De bedenkers en de uitvoerders: de Familie, met Jeltsins dochter Tatjana Djatjenko, de Kremlinadministratie, leden van de regering en een reeks externe adviseurs. Een van hen, de politicoloog Gleb Pavlovski, maakt er geen geheim van dat er inderdaad zo een plan bestond. “Het had als bedoeling”, zegt Pavlovski, “te verhinderen dat in de overgangsperiode een ongewenste troonpretendent de stoel van Jeltsin zou innemen.”

In augustus werd Vladimir Poetin, ex-agent van de KGB en trouwe apparatsjik, tot premier benoemd. Jeltsin stelde hem aan de Russen voor als zijn opvolger. Maar niemand had een cent op de politieke toekomst van Vladimir Poetin verwed. Poetin was de pion van een buitengewoon onpopulaire president, die sinds de financiële crisis van het jaar daarvoor al niet minder dan drie premiers had versleten. De benoeming van Poetin leek op de wanhoopsdaad van een vertwijfeld Kremlin. Het blijkt nu dat de vervanging van Sergej Stepasjin, de voorganger van Poetin, rechtstreeks te maken had met de opstand van moslimfundamentalisten in een paar onooglijke dorpen in Dagestan. Stepasjin, wijs geworden door de eerste Tsjetsjeense oorlog, weigerde in een nieuw militair avontuur te worden betrokken en moest de plaats ruimen voor de absoluut loyale en keiharde tsjekist Poetin.

De bomaanslagen in Boejnaksk, Moskou en Volgodonsk in de eerste helft van september waren het definitieve startsignaal voor ‘de kleine zegerijke oorlog’ die het politieke landschap in Rusland grondig door elkaar zou halen. De grijze kantoormuis Poetin werd plotsklaps de populairste politicus van Rusland. Het latente racisme tegen de Tsjetsjenen speelde in zijn kaart, maar ook de kazernehumor en het onacademische taalgebruik van kolonel Poetin deden het goed bij de gewone Rus. Met zijn uitspraak dat “we de terroristen desnoods uit het toilet zullen sleuren” sprak Poetin de taal van Ivan Modaal.

Poetin werd in de ogen van de gewone Rus de sterke man, die is opgestaan om een einde te maken aan alle Russische vernederingen van de afgelopen jaren: van de nederlaag in Afghanistan over de economische rampspoed tot het ongestrafte optreden van terroristen in Moskou en in andere Russische steden. Voor de militairen kwam daar nog bij dat Poetin hun in staat stelde de nederlaag in de eerste Tsjetsjeense oorlog te wreken. In de kazernes was het portret van Jeltsin al lang voor 31 december door dat van Poetin vervangen.

ONSCHENDBAARHEID

De volgende stap was de oprichting van de virtuele partij Eenheid, een idee waarvoor zakenman-politicus Boris Berezovsky het vaderschap opeist. “De overwinning van Eenheid heeft de doorslag gegeven om Jeltsin ervan te overtuigen de beslissende stap te zetten”, zegt Igor Sjabdoerasoelov, de plaatsvervangende chef van de Kremlinadministratie. Alle elementen van het raderwerk blijken nu prachtig in elkaar te passen. De overwinning van Eenheid was de overwinning van Poetin en ze zette de kroon op het werk van de plannenmakers in het Kremlin. De Familie is erin geslaagd een schijnbaar hopeloze situatie in haar voordeel te doen keren.

Waarnemend president Vladimir Poetin deed onmiddellijk wat van hem verwacht wordt: hij tekende een gratiebesluit waarbij Boris Jeltsin en zijn familie onschendbaarheid wordt verleend.

De ex-president en de leden van zijn gezin hoeven zich geen zorgen te maken over rechtsvervolging in de affaire Mabetex, de Zwitserse firma die miljoenen dollars steekpenningen zou hebben betaald voor lucratieve bouwcontracten in het Kremlin en elders in Rusland. Jeltsin hoeft ook niet te vrezen aan de bedelstaf te worden gebracht: hij krijgt voor de rest van zijn dagen 75 procent van zijn presidentiële salaris, een regeringsdatsja, transport en lijfwachten.

Een tweede beleidsdaad van de nieuwe president: hij trok naar Goedermes in het door de Russische troepen ‘bevrijde’ Tsjetsjenië. Soldaten en officieren die zich onderscheiden hebben in de strijd kregen van de kersverse president een medaille en een jachtmes met zijn naam erin gegraveerd. De symboliek van de daad is overduidelijk: president Poetin blijft onverminderd achter de oorlog in Tsjetsjenië staan. De generaals hoeven niet te vrezen dat de politici hun andermaal de overwinning zullen ontstelen.

De nieuwe Russische sterke man heeft zich in zes maanden tijd het imago van een ‘doener’ gecreëerd, een man die krachtdadige beslissingen neemt en in tegenstelling tot zijn voorganger jong, gezond en energiek is. Maar afgezien daarvan is over de politieke en economische ideeën van de 47-jarige voormalige KGB-kolonel weinig of niets bekend. Hij zou in zijn KGB-tijd deel hebben uitgemaakt van een project om westerse technologie te stelen en hij woonde een tijd in de Duitse Democratische Republiek. Maar juist die KGB-achtergrond is een troef in de ogen van het Russische publiek, dat zich nog herinnert welke hoop het land stelde in Joeri Andropov, de KGB-chef die Leonid Brezjnev opvolgde. Net als Andropov wordt Poetin geïdentificeerd met orde en gezag – de sterke hand die een einde maakt aan de bardak, de janboel.

Vladimir Poetin is nooit in een ambt verkozen. Zijn ‘democratische’ overtuiging dateert van begin jaren negentig toen hij deel uitmaakte van de stal van Anatoli Sobtsjak, de voormalige burgemeester van Sint-Petersburg die later op verdenking van fraude het land moest ontvluchten. Uit diezelfde stal komt Anatoli Tsjoebais, de zogenaamde ‘hervormingsgoeroe’ en een lid van de Familie. Tsjoebais haalde Poetin twee jaar geleden uit Sint-Petersburg naar Moskou, waar hij meteen hoog op de ladder van de Kremlinadministratie terechtkwam.

De ‘Russische Pinochet’ is via een grondwettelijke staatsgreep aan de macht gekomen. De troonsopvolging moet op 26 maart nog door de kiezer worden bevestigd. Maar dat kan voor de strategen van het Kremlin geen probleem zijn. In de parlementsverkiezingen hebben ze bewezen dat ze met de hulp van de ‘loyale’ media de 100 miljoen Russische kiezers met het grootste gemak kunnen manipuleren. De oppositie heeft minder dan drie maanden om de verkiezingen voor te bereiden. Te denken dat iemand anders dan Poetin die verkiezingen zou winnen, is “hoogst onrealistisch”, zei Sjabdoerasoelov. De opvolger van tsaar Boris zit geheid in het Kremlin, het Jeltsinregime overleeft zonder Jeltsin.

Johan Depoortere

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content