Regering en economie verkeren in nood, de kiezers zijn het beu. Een islamistische partij kan aan de macht komen bij de verkiezingen van 3 november. Moet Europa zich al zorgen maken over Turkije?

Voorzitter Recep Tayyip Erdogan (49) van de Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AK) is een vrome moslim. Toen een Turkse tv-ploeg een reportage maakte bij hem thuis, verbood hij de inhoud van zijn koelkast te filmen. Want daarin zaten een paar blikjes bier, bestemd voor dorstige gasten. Een detail. Turkije is een seculiere staat en al is de overgrote meerderheid moslim, wijn, bier en raki zijn populair. Alleen de ultraconservatieve minderheid maakt van alcohol een probleem. Moeten we dan vrezen dat Erdogan er een verborgen agenda op na houdt?

Op 3 november vinden in Turkije vervroegde verkiezingen plaats. De zieke premier Bulent Ecevit (77) bleek niet meer bij machte zijn coalitie te leiden, nadat een aantal leden van zijn Partij van Democratisch Links (DSP) het zinkende schip had verlaten. De economische toestand gaat zienderogen achteruit en de drie coalitiepartijen – DSP, de Partij voor Nationalistische Actie (MHP) en de Moederlandpartij – halen in opiniepeilingen nog elk tien procent.

Erdogan daarentegen haalt met zijn pro-islamitische, conservatieve AK zo’n 24 procent, de hoogste score van alle partijen. Hij was een bijzonder geliefde burgemeester van Istanbul en heeft niets vandoen met de huidige politieke en economische crisis. Alleen het leger, de echte macht in het land, lijkt hem van het premierschap te kunnen houden.

De militairen vertrouwen Erdogan niet. Hij en veel vooraanstaande politici uit zijn AK waren vroeger aanhangers van de islamistische Welvaartspartij van Necmettin Erbakan, die even aan de macht was in 1996. Erbakan zag Turkije als leider van een Unie van Islamstaten, ging op bezoek in Libië en zocht toenadering tot Iran. In februari 1997 zette het leger hem af. De Welvaartspartij werd verboden. Daarop richtte Erdogan met de progressieve vleugel zijn eigen partij op. In 1999 bracht hij vier maanden door in de gevangenis wegens ‘aanzetten tot religieus extremisme’. Had een gedicht voorgelezen dat nochtans in schoolboeken staat: ‘Moskees zijn onze helmen. Minaretten onze bajonetten’. Nu loopt nog een onderzoek tegen hem, nadat video’s opdoken waarin hij de sharia – de islamitische wet – prijst en de politieke rol van het leger op de korrel neemt.

Volgens Erdogan dateert de video uit 1992 en is dat verleden tijd. ‘De AK is geen islamistische partij’ zei hij in een interview. De AK staat voor godsdienstvrijheid, voor individuele vrijheid. ‘We zijn voor democratie, secularisme, gerechtigheid en sociale zorg. We willen het politieke systeem versterken, niet verzwakken.’ Hij vergelijkt zijn formatie met Europese conservatieve partijen.

LONKEN NAAR EUROPESE UNIE

Vroeger was Erdogan sterk anti-Europees, nu is hij pro. De 53 parlementsleden van de AK waren de drijvende kracht achter de pas goedgekeurde hervormingen waarbij de Koerden onderwijs en radio in hun eigen taal krijgen en de doodstraf is afgeschaft. Voorwaarden die de EU stelt voor toetreding van Turkije.

Sinds Mustafa Kemal Ataturk in 1923 de Turkse republiek oprichtte, is elke publieke uiting van religiositeit gecontroleerd. Vrouwelijke studenten mogen geen hoofddoek dragen op scholen en universiteiten. Staatsambtenaren mogen geen baard hebben en geen ‘islamitische’ hoofddeksels of wijde shalwar-broeken dragen. De vrijdagpreken in de moskees moeten worden goedgekeurd door het ministerie van Godsdienstzaken en geestelijken; ook rabbi’s en priesters mogen in het openbaar geen ambtskleding dragen. Dus is de AK voor godsdienstvrijheid en mensenrechten, zodat de moslims openlijk en vrij de islam kunnen belijden.

Het AK-hoofdkwartier in Ankara lijkt wel een bank. Veel jong volk; vrouwen in pantalons, zonder hoofddoek. De jonge, goed opgeleide generatie vormt het gezicht van de campagne, de jonge vrouwelijke popster Sevda Demirel is partijlid. Traditionele moslims gruwen daarbij, zij kiezen voor de radicalere Saadet (Partij van het Geluk), de vroegere conservatieve vleugel van de Welvaartspartij. Saadet haalt in peilingen 4 procent.

Toch geloven het leger en de traditionele gezaghebbers dat de AK een paard van Troje is. Ze vrezen dat Erdogan, eens aan de macht, van Turkije een moslimland zal maken, steunend op de ‘wil van het volk’. Hijzelf vindt dat onzin.

Zijn AK heeft overal in Istanbul kantoren die tegelijk dienen als werkgelegenheidsdienst. De kantoren verzamelen klachten tegen de gemeenteraad, organiseren hulp voor gehandicapten en sporttoernooien voor de jeugd. AK betekent ‘wit’ of ‘zuiver’ en een groot deel van de kiezers voelt zich aangetrokken door het onbevlekte blazoen van de partij. Dat kan tellen in een land dat de politieke klasse wantrouwt.

DE KWESTIE IRAK

Zou een AK-regering de Amerikaanse plannen om Irak aan te vallen steunen? Erdogan staat sceptisch tegenover een aanval op Irak, net zoals het leger en de meeste Turkse partijen. Maar de AK-parlementsleden stemden onlangs toch voor het voortgebruiken door de Amerikanen van de luchtmachtbasis in Incirlik. Vandaaruit dwingt de VS het vliegverbod in Noord-Irak af. Maar wat als Washington Irak wil aanvallen? ‘Als daar een goede reden voor is en de Verenigde Naties geven groen licht, dan gaan we akkoord’, zegt Abdullah Gul, vice-voorzitter van de AK.

Hoe voorzichtig de AK-leiders ook zijn, een conflict tussen de partij en de generaals is vrijwel onvermijdelijk. Erdogan pleit al lang voor een apolitiek leger. Anti-godsdienstige staatsinstellingen en het leger hebben van hun kant geijverd om de lastige politicus uit te schakelen. Een gerechtshof stelde dat Erdogan niet kan opkomen bij de parlementsverkiezingen en dus geen premier kan worden, omdat hij in 1999 veroordeeld is. De advocaten van Erdogan hebben beroep aangetekend. Voorts loopt een onderzoek wegens hoogverraad voor kritiek op het leger in 1992, en een onderzoek wegens corruptie in de jaren 1998-2001, toen de man burgemeester van Istanbul was.

Nu de verkiezingen zijn vervroegd naar 3 november kan het hof niet op tijd uitspraak doen, en dus mag Erdogan campagne voeren. Als hij wint, zal het leger het wellicht gevaarlijk vinden hem in de gevangenis te laten verdwijnen. Dat zou op protest stuiten in Turkije en in Europa. De Europese top zal het bovendien in december hebben over een mogelijke toetreding van Turkije. In Kopenhagen wordt dan uitgemaakt wanneer toetredingsgesprekken plaatshebben en moet de beslissing vallen of Cyprus (minus het Turkse deel) lid wordt van de EU. Het leger is voorstander van Turkse toetreding.

Het beste scenario voor de AK is dat ze een coalitie vormt met centrumpolitici zoals ex-minister van Buitenlandse Zaken Ismail Cem, die onlangs een nieuwe centrum-linkse partij heeft opgericht (Nieuw-Turkije), met minister van Economie Kemal Dervis en andere centrum-rechtse partijen. Dat zou goed nieuws zijn in het Westen en zeker voor het Internationaal Monetair Fonds, dat zijn lening van 16 miljard dollar aan Turkije afhankelijk maakt van strakke economische criteria.

Het AK-hoofdkwartier in Ankara lijkt wel een bank. Veel jong volk; vrouwen in pantalons, zonder hoofddoek.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content