De vele bochten in Hitlers jodenhaat : vóór uitroeiïng kwam deportatie naar Madagascar.

Een gruwelsysteem : pak mensen hun baan af, verdrijf hen uit hun woningen en hun sociale netwerk, waarna je rustig hun bezit kunt inpikken. Zo ontstaat een stroom vluchtelingen. Wat verdachtmakingen en roddelpraat volstaan om hen af te schilderen als parasieten, vijanden, subversievelingen die de heersende orde, cultuur en moraal bedreigen. Een propagandamachine kan uit het niets een gigantisch probleem creëren. Een Judenfrage bijvoorbeeld. Wie dan de wapenwinkel op volle toeren laat draaien, schept zich in geen tijd een (burger)oorlog waarvan de ellende niet is te overzien en het eind niet te voorspellen. Zie voormalig Joegoslavië of Centraal-Afrika en meteen komt ook Auschwitz voor de geest.

Voor Adolf Hitler was de weg naar Auschwitz er een met vele bochten, betoogt Hans Jansen, theologisch geschoold historicus, en buitengewoon hoogleraar aan de VUB. Hij gaat in op de uitdaging van Daniël Goldhagen in zijn boek ?Hitlers gewillige beulen? : dat Hitler al van in den beginne streefde naar de uitvoering van een programma dat rechtstreeks moest uitlopen op de vernietiging van de joden en dat de Duitsers daar massaal mee instemden.

Jansen ging als historicus en nauwgezet en waarheidslievend gereformeerd Nederlander op die stelling in. Het resultaat is een lijvig maar uiterst leesbaar boek, ?Het Madagascarplan. De voorgenomen deportatie van Europese joden naar Madagascar?. Jansen weerlegt Goldhagens thesis vanuit de idee dat je met de notie ?collectieve schuld? niet uit de voeten kunt. Daarmee zijn de verantwoordelijken zeker nooit allemaal aan te wijzen en te straffen (geweest) en bovendien zadel je zo een heel volk op met een schuldcomplex waar zeker weer trammelant uit moet voortkomen.

DE OMWEG LANGS AFRIKA

Jansen richt zijn aandacht op het beruchte Duitse Madagascarplan, de idee om alle joden uit het Reich te dwingen om te emigreren naar Madagascar, het eiland voor de Afrikaanse zuid-oostkust. Zo zouden de joden dus niét fysiek worden geëlimineerd, maar wel ?verwijderd?, wat ingaat tegen de kern van Goldhagens betoog. Goldhagen is daar heel stellig over : het was maar een rookgordijn, want ?de weg naar Auschwitz kende geen bochten?.

Volgens Jansen kende de weg naar Auschwitz wel degelijk vele bochten ; de jodenpolitiek van de nazi’s verliep allesbehalve lineair. Zelfs tot diep in 1941 was de vrijwillige of gedwongen emigratie uit het Reich het doel van de nazi-leiders, en was er geen sprake van een vernietigingsplan.

Dat is het, ook voor de leek, interessante (en misschien nieuwe) aan Hans Jansens boek. Hij vervolledigt het onderzoek van zijn voorgangers en volgt puntsgewijs, bijna van jaar tot jaar, de groei en de bittere ernst van het antisemitisme in Duitsland en in andere landen van West- en Midden-Europa. Hieruit blijkt maar weer eens dat Hitler weinig nieuws heeft bedacht.

De titel van dit boek is dan ook enigszins misleidend : er is niet één Madagascarplan geweest, er bestonden er meerdere. In Duitsland zelf groeiden ze uit een heus Madagaskarprojekt. Maar al vóór 1939 had Polen al waarnemers naar Frankrijk en Madagascar gestuurd, en ook de Britten en de Fransen (de koloniale heersers over het eiland) hadden hun eigen Madagascarplan. Het enige echt menselijke Madagascarplan was trouwens dat van Léon Blum. Hij zag het eiland als een voorlopige thuishaven voor de verjaagde joden, als een middel om hen te redden.

Naarmate Hitler meer gebied en macht veroverde, werden zijn plannen voor een gedwongen emigratie driester. Op de duur bevatten ze berekeningen van hoeveel elke jood zou moeten betalen voor de bootreis, wel te verstaan nadat hij eerst al zijn bezittingen in goud en geld had ingeleverd. Door die kosten zouden alle joden uit het Reich bijgevolg in de schulden gekomen zijn tegenover Duitsland, en moesten ze dus een tijdlang gedwongen arbeid verrichten (vooral in de bosontginning) op Madagascar om de Duitse staat te kunnen vergoeden voor de overtocht. Hitler rekende er ook als vanzelfsprekend op dat hij Frankrijk na een ?vredesregeling? zou kunnen bewegen om Madagascar af te staan aan Duitsland, waarna hij het eiland zonder meer zou toevoegen aan zijn Kolonialreich Mittelafrika.

MENSEN ALS EEN PROBLEEM

Dat daar vele joden zouden omkomen door de zware arbeid, die ze als ambachtsman, handelaar, kunstenaar of wetenschapper niet gewend waren, en die te verrichten was in een vochtig en heet klimaat met alle tropische ziekten die toen nog niet te voorkomen of te genezen waren, vonden Hitler en de zijnen jammer maar helaas.

Maar de laatste grote hinderpaal voor de uitvoering van het plan bleef overeind : Engeland weigerde zijn oorlogs- en koopvaardijvloot ter beschikking te stellen voor het transport van miljoenen joden. Daarop voelde Hitler zich genoodzaakt om te gaan denken aan de Endlösung der Judenfrage. Maar het was vooral toen ook Amerika aan de oorlog ging deelnemen (voor Hitler synoniem van de tegenaanval, georganiseerd door de internationale joodse samenzwering) dat hij koos voor de laatste uitweg die hem nog overbleef : Auschwitz. De weg daar naartoe kende, door het grillige verloop van de oorlog en de wisselende krijgskansen, meer bochten dan Hitler en de zijnen hadden voorzien.

Het is onmogelijk om Hans Jansens boek niét in een hedendaags perspectief te lezen. Het bestempelen van bevolkingsgroepen als een probleem etnisch, religieus of anderszins is natuurlijk een mystificatie. Maar is het probleem eenmaal gecreëerd en benoemd, dan wordt het ook nuttig voor wie daar misbruik wil van maken. Jansen begint zijn boek met een treffend motto, een uitspraak van Götz Aly : ?Zoals de Toren van Babel al heeft aangetoond, lokken hemelbestormende massaprojecten vernietigend geweld uit. Niet omdat ze realistisch zijn, maar omdat ze realiseerbaar worden geacht.?

Aimée de Jaeger

Hans Jansen, ?Het Madagascarplan. De voorgenomen deportatie van Europese joden naar Madagascar?, Sdu, Den Haag, 543 blz., 1395 fr.