Artroze

Jan Braet kijkt naar kunst en het leven, in bloei en verval, zoals de rozen. Deze week: de expo Melancholia in Villa Empain in Brussel.

Kijken naar het vallen van de steen die je net in de afgrond hebt gegooid, honderd afgietsels van antieke koppen op een hoop vegen, naakte vrouwen onbeweeglijk in de nacht onder de maan laten staan: het zijn de manieren waarop respectievelijk Norbert Schwontkowski, Claudio Parmiggiani en Paul Delvaux in Villa Empain artistiek omgaan met het thema van de Melancholia. Ze verschillen danig van elkaar, en toch drukken ze in wezen hetzelfde uit – er is iets onbestemds dat het gemoed bezwaart en dat bijna smeekt om in een mooi beeld, een universele metafoor te worden omgezet. Van de filosofen in de klassieke oudheid tot de romantici van de negentiende eeuw en de symbolisten van het fin de siècle: weinig stijlperiodes in de kunstgeschiedenis hebben zich níét ingelaten met de stilstand in het zielenleven die de creativiteit kan prikkelen of doen opdrogen, in welk geval de kansen tot het ontwikkelen van een ziekte stijgen.

Binnen de moderne kunst heersten lange tijd tendensen die komaf maakten met zulke hypersensibele aandoeningen. Maar de decretale uitbanning van individuele emoties is al een behoorlijke poos geleden opgeheven. In die zin kunnen we ironisch genoeg ook gewagen van een melancholie van de moderniteit: het treuren om de teloorgang van zuivere abstracte of geometrische vormen. Onverlaten drijven er zelfs de spot mee. Ja, waarlijk, de hedendaagse Franse kunstenaar Matthieu Mercier lijkt zich danig vrolijk te maken over de zwartomlijnde vierkanten in blauw, geel en rood van de heilige Mondriaan. Hij vervangt ze zonder blikken of blozen door een installatie met een emmer, een opbergbak en een zwemplank in Piets primaire kleuren. In een plastic uitvoering nog wel.

Maar zelfs toen de moderniteit nog de plak voerde, was onderkoelde abstractie niet de enige norm. Sommige van de grootste kunstenaars zagen er een knellend keurslijf in, voor de kunst en voor de maatschappij, en openden nieuwe gevoelsregisters. Zo is er een kamer in Villa Empain waar Giorgio de Chirico en Alberto Giacometti respectvol ruimte laten voor elkaars bezwaarde gemoed. De Chirico, de grote meester van de metafysische schilderkunst, maakte de tweelingschilderijen Pomeriggio d’estate en Piazza d’Italia: op een schril verlicht plein staan telkens twee nietige figuurtjes vereend en versteend bij de slagschaduwen van een gebouw en een sculptuur van antieke signatuur. Misschien halen ze nog enig genot uit hun desolate omgeving. Hetzelfde kan niet meer kan worden gezegd van Giacometti’s geknielde figuur, wegterend van existentiële eenzaamheid.

Een parcours, aangelegd onder de vlag van Melancholia in een prachtig gerestaureerd art-decogebouw als Villa Empain, zorgt voor een verhevigde beleving van de thematiek. De art-decostijl in de architectuur en de toegepaste kunsten, die rond 1925 in Europa bloeide, droeg zelf al een kern van melancholie in zich. Ze nam de moderne strakheid nog slechts als vertrekpunt voor een zeer divers geformuleerde vlucht in de kunst van het citaat, het exotische, de regionale idiomen en het puur decoratieve.

De keerzijde van de medaille is dat het melancholische gevoel in deze elegante kamers geheel opgaat in een zucht naar schoonheid als versiering. Men vindt behagen in de zwaarmoedigheid als pose, met name in de smaakvolle interieurs van gefortuneerde estheten. Het is Lamia Ziadé gegeven om daar zachtjes de draak mee te steken. In een koelblauwe kamer met twee fijne art-decomeubeltjes ging ze haar gang met rookgerei in aardewerk, een naaktschilderij gesmukt met strikjes van een cadeauverpakking en andere decoratieve frutsels. Het vreemde is dat die niets afdoen van de omringende chic.