Jan Braet kijkt naar kunst en het leven, in bloei en verval, zoals de rozen. Deze week de expo Ooggetuigen in het MSK, Gent.
De Spaanse Jeanne d’Arc heette Agustina de Aragon en ze stond aan het kanon in de onafhankelijkheidsoorlog tegen de bezettingstroepen van Napoleon Bonaparte (1808-1814). Om het geschut te kunnen bedienen, klom ze op een berg lijken, als we tenminste afgaan op de ets van Francisco de Goya in zijn gruwelijke reeks Los Desastres de la Guerra. In de expo Ooggetuigen voert het MSK hem op aan de zijde van Farideh Lashai, een Iraanse kunstenares (1944-2013) die het in allegorische termen had over onderdrukking in het land van de ayatollahs. Het zou een beetje een willekeurige confrontatie zijn, ware het niet dat Lashai met onzichtbare hand de Desastres van Goya letterlijk tot leven bracht, zodat de waarde van de reeks als oorlogsaanklacht zo mogelijk nog universeler wordt dan ze al was.
Hoe Lashai dat deed, is de moeite van het vermelden waard en te verifiëren op de website van het British Museum, dat haar werk met de mysterieuze titel When I count, there are only you… But when I look, there is only shadow (2012-2013) aankocht. De Iraanse liet de tachtig Goya-prenten inscannen en digitaal manipuleren om er de figuren van mensen en dieren uit te verwijderen. De digitale bestanden werden gedrukt op transparante film en gemonteerd tot één groot ensemble van tachtig Desastres-prenten zonder figuren. Nu is het alsof de ongelukkigen, na te zijn gefolterd, verkracht of gedood, ook finaal uit de weg geruimd zijn, en de daders op de vlucht geslagen. De naakte waarheid is weggeknipt. Dit is evenwel nog maar het halve werk, er wacht nog een verrassing.
Op gezette tijden wordt een video op de prenten geprojecteerd. De verwijderde figuren werden immers geanimeerd en in drie lagen video op elkaar geplaatst. Wanneer op de tonen van elegische pianomuziek de projectie start en de lichtcirkel van een schijnwerper ets voor ets aftast, nemen slachtoffers en daders weer hun vertrouwde plaats in en bewegen zelfs even, alsof ze nog aan het sterven of aan het moorden zijn. In de expo wordt bovendien een mooie visuele link gelegd met een andere projectie van Lashai, El Amal (de hoop), waarin een beroemde scène uit de film The Great Dictator wordt nagespeeld. In verrukking laat Hitler de ronde bol van de wereld met een vinger op en neer gaan, tot hij uit elkaar spat. Precies op dat moment begint de lichtcirkel van When I count over de etsen van de Desastres te glijden. Die link betekent, denk ik: de mens was en blijft de speelbal van de Heren van de Oorlog.
Farideh Lashai vond een verwante ziel in Goya, als kunstenaar en als mens. Het zijn kinderen van de verlichting. Hoe vreemd het ook klinkt, hoezeer beiden ook lijden en verdrukking hebben verbeeld: uit elk beeld, in elke lijn, in toon en detail spreekt een behoefte om het oog langs de esthetische weg te bekoren en zo te bewegen tot kritisch denken en een morele verwerping van dictatuur en religieus fanatisme, domheid en bekrompenheid. Goya deed dat op zijn scherpst als etser – behalve de Desastres worden ook zijn satirische Caprichos (grillen) getoond, beide reeksen voorzien van oneliners door mensen uit zijn verlichte vriendenkring. Lashai gebruikte poëtische beeldspraak, vaak met een prachtige abstracte schildering als projectiescherm voor sprookjesachtige videofiguren, maar even radicaal van inhoud.
De vraag of we beiden in de letterlijke zin als Ooggetuigen mogen beschouwen, wordt dan minder relevant dan de vaststelling dat de kunst die ze aan de gruwelen wijdden, ingegeven is door de vaste overtuiging dat de naakte waarheid werd verdonkeremaand en vermoord. Zo zat er niets anders op dan haar opnieuw aan het licht te brengen. Verlichte mensen lijken soms onverbeterlijke optimisten.
Tot 7 mei
Door Jan Braet
Lashai en Goya verwerpen religieus fanatisme, domheid en bekrompenheid.
