Marleen Teugels
Marleen Teugels Marleen Teugels is onderzoeksjournalist en auteur. Haar onderzoeksartikelen verschijnen hoofdzakelijk in het tijdschrift Knack. De voorbije zes jaar is ze als docent onderzoeksjournalistiek verbonden aan meerdere journalistieke opleidingen.

Voor veel meer mensen dan we denken, hangt de toegang tot de gezondheidszorg aan een flinterdun draadje. Wetenschappelijk onderzoek detecteert nieuwe kwetsbare groepen. Dat zijn géén marginale mensen, maar gewone burgers, zoals u en ik.

Illustraties: Nora Theys

‘Sociale Breuklijnen in de gezondheid en de gezondheidszorg’, Miriam Beck, Christophe Vanroelen, Fred Louckx, VUBPRESS, 2002, ISBN 90 5487 324 8.

Toen Marie (42) vorig jaar te horen kreeg dat ze borstkanker had, was dat niet alleen emotioneel een harde dobber. Alleenstaande vrouwen met kinderen hebben het sowieso financieel niet gemakkelijk. Marie moest onder meer de studies betalen van haar twee kinderen: ‘Financieel sta je al zwak. Als er dan plots serieuze kosten bijkomen, wordt het toch heel erg lastig. Ik heb er mij met moeite kunnen doorslaan.’

‘Gelukkig heeft het ziekenhuis de facturen van de chemotherapie laat verstuurd. Ik probeer het ook zuinig aan te doen. Als je na de ingreep naar huis mag, moet je rusten. Dan komt de poetsdienst bij je langs. Die kosten lopen snel hoog op. Zodra het kan, stop je daar dus mee. Met een klein budget moet je bijvoorbeeld ook tevreden zijn met de goedkope prothese van het ziekenfonds.’

‘Gelukkig was ik het al gewend om zuinig te leven. Als weduwe moet ik rondkomen met een overlevingspensioen. Bijklussen mag niet, of mijn pensioen vermindert met de helft. Ik ben dus gedwongen huisvrouw. Sinds januari heeft mijn dochter een baan. Financieel heeft dat voor mij meteen grote gevolgen. Het ziekenfonds komt nu minder tussen. In de toekomst moet ik veel meer kosten uit eigen zak betalen.’

Marie is een van de zogeheten nieuwe kwetsbare groepen in de Belgische gezondheidszorg. Het aantal alleenstaande vrouwen met kinderen groeit. Als zo’n vrouw plots te maken krijgt met een levensbedreigende chronische ziekte, zijn de financiële gevolgen vaak niet te overzien. Nogal wat eenoudergezinnen leven in een financiële randsituatie. Voor deze mensen zijn plotse bijkomende gezondheidskosten rampzalig.

SOCIALE BREUKLIJNEN IN DE GEZONDHEID

Het Belgische gezondheidszorgmodel is een van de beste ter wereld. Toch valt tegenwoordig een groeiend aantal nieuwe kwetsbare groepen door de mazen van het vangnet. Dat zijn de zorgwekkende bevindingen van de vakgroep Medische Sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB). Professor Fred Louckx, Miriam Beck en Christophe Vanroelen baseren hun onderzoeksresultaten onder meer op een diepgaande bevraging van 45 experts (volgens de Delphi-methode) en de vele analyses in het boek ‘Sociale breuklijnen in de gezondheid en de gezondheidszorg’ dat de wetenschappers onlangs hebben gepubliceerd. Het boek is het eerste globale standaardreferentiewerk over socio-economische gezondheidsverschillen en financiële toegankelijkheid van de gezondheidszorg in ons land. Het zet onder meer de analyses van data uit de Belgische gezondheidsenquête van 1997 naast Britse en Nederlandse gegevens en gaat uitvoerig in op de bestaande wetenschappelijke literatuur. De wetenschappers detecteren zes knelpunten die mensen kwetsbaar maken. (zie kader)

Mensen die een zwaar ongeluk hebben gehad of ziek worden, zonder een beroep te kunnen doen op een hospitalisatieverzekering zijn een voorbeeld van zo’n nieuwe kwetsbare groep. De kosten voor hospitalisatie zijn blijkbaar dermate gestegen dat ze zonder een aanvullende privéverzekering quasi onbetaalbaar zijn.

Antoine (55) weet alvast wat dit betekent. Ooit had hij een bloeiende bakkerijzaak. Vandaag woont hij na enkele serieuze operaties in een rusthuis. ‘Als het wat slechter gaat met je zaak, dan zet je de schaar in je privé-uitgaven. De zaak gaat voor. Een van de eerste posten die ik heb geschrapt was de hospitalisatieverzekering. Dat had ik beter anders opgelost, want nadien kreeg ik last met m’n gezondheid. Eerst moest ik voor overbruggingen onder het mes. Dan hebben ze één been, later mijn tweede been afgezet. Met zeer veel moeite heb ik alle ziekenhuisfacturen kunnen betalen. Vandaag woon ik in een bejaardentehuis, tussen oude mensen. Ik kan nergens anders terecht. Ik heb geen geld meer. Het OCMW past bij om de facturen te betalen.’

Wie mondig en weerbaar is, slaagt er in moeilijke tijden beter in het hoofd boven water te houden. Alleen weerbare mensen vinden hun weg in de jungle van procedures en administratieve geplogenheden. Maar wie na een ongeval plots gehandicapt wordt, is hoe dan ook blij dat hij een spaarpot heeft. Dat is de mening van Theo (50). Op 9 april 2001 veranderde zijn wereld plotsklaps toen de auto waarin hij meereed tegen een boom knalde. Vijf weken zweefde hij tussen leven en dood. Na vijf maanden ziekenhuis en zes maanden revalidatiecentrum, kon hij naar huis. Maar omdat hij zich voortaan met een rolstoel moest verplaatsen, lag dat niet voor de hand. ‘Met mijn rolstoel kon ik de trappen naar mijn voordeur niet op. Ook in de woning hebben we heel wat aanpassingswerken gedaan. Al bij al hebben die 12.500 euro gekost. Een aantal van die kosten trek je achteraf terug. Maar je moet ze wel eerst kunnen voorschieten. Gelukkig heb ik me met m’n spaarcenten uit de slag kunnen trekken. Ik denk vaak aan de mensen die geen geld hebben om zoveel voor te schieten. Dat zijn sukkelaars. In Brussel lopen er zo nogal wat rond.’

Hoe meer risicofactoren, hoe groter de kans op zonder meer rampzalige gevolgen. Guy (62) behoort tot een bekende Brusselse familie van restaurateurs. Zelf hield hij een bloeiend restaurant open op een eiland in Guadeloupe. Vandaag is hij zo arm dat hij geen belasting hoeft te betalen. Een cycloon verwoestte zijn restaurant en zijn leven. ‘Toen ik terug in België kwam, had ik nergens recht op. Ik had geen recht op werkloosheid, geen recht op pensioen. Mijn ouders verbleven toen in een serviceflat. Al hun centen en mijn klein spaarpotje zijn naar de huurprijs van de serviceflat gegaan. Ik woon nu in een sociaal appartement in de Marollen. Elke maand moet ik het stellen met 583 euro. ’s Nachts is de wijk bijzonder onveilig. Zes keer werd ik al overvallen. Eén keer heeft me dat een deel van m’n tanden gekost. Al een paar jaar wacht ik op de expertise van mijn schadegeval.’

‘De meeste mensen in de buurt kunnen zich niet naar behoren verzorgen. We hadden hier al twee doden in huis. Eén jonge man had tbc én een drankprobleem. Ik heb hem nooit anders gekend. Mijn buurvrouw Arlette had leverkanker. Geen van beiden ging naar de dokter, want dat kostte te veel. Eigenlijk hebben veel mensen hier begeleiding van een sociaal assistent nodig.’

MAATSCHAPPELIJKE VERSCHUIVINGEN

Waarom vallen meer en meer mensen op het vlak van gezondheidszorg uit de boot? ‘Het probleem is dat nagenoeg alle Europese regeringen jarenlang de aandacht hebben toegespitst op het beheersen van de overheidsbudgetten en het vrijwaren van de internationale concurrentiekracht’, zegt professor Fred Louckx. ‘Dit heeft geleid tot besparingsmaatregelen in het sociaal beleid. In de ziekteverzekering vertaalde zich dat in de verhoging van de remgelden en de zorgkosten in het algemeen, waardoor de toegankelijkheid van de gezondheidszorg is afgenomen. Tegelijk nam de overheid een aantal maatregelen ten voordele van sommige kwetsbare groepen.’

‘Het universele verzekeringskarakter van de Belgische gezondheidszorg is daarom steeds meer geëvolueerd in de richting van een minder volledige verzekering met selectieve correctiemaatregelen voor maatschappelijk kwetsbare groepen. Het terugbetaalde deel van de kostprijs van medische zorg is met andere woorden minder en minder voor iedereen gelijk. Waar je recht op hebt, hangt steeds meer af van de categorie waartoe je behoort. Niet iedereen die een grotere bescherming nodig heeft, valt binnen de categorieën die het beleid heeft afgebakend. Veel experts zijn over deze evolutie bijzonder ongerust.’

‘Een klassiek voorbeeld is dat van de werknemer met een bescheiden inkomen. Terwijl uitkeringstrekkers (leefloners, werklozen, mensen met een invaliditeitsvergoeding) vaak binnen de categorieën voor de verhoogde tegemoetkoming vallen of binnen het systeem van de maximumfactuur recht hebben op de snelste terugbetalingsregel, beantwoorden werknemers met een bescheiden inkomen niet aan de vereisten om van deze sociale correctiemaatregelen te genieten. Hun inkomen is nochtans vaak niet veel hoger dan dat van een uitkeringstrekker.’

Veel bevraagde experts vrezen dat de solidariteit die de basis is van onze gezondheidszorg, in gevaar komt. Fred Louckx wijst hier onder meer op het gevaar van de groeiende ‘vermarkting’ van de medische zorg. Mede onder invloed van de farmaceutische en medico-technische industrie heerst er in de hedendaagse gezondheidszorg een drang naar toenemende technische complexiteit en onstuitbare vernieuwing. Deze evolutie zet de budgetten van de ziekteverzekering onder druk. Hierdoor komen er steeds meer ‘gaten’ in het verzekerde pakket. Deze gaten vormen ‘marktniches’ waarin commerciële verzekeringsmaatschappijen zich profileren. Ze bieden aanvullende, facultatieve verzekeringen aan. Maar op deze commerciële verzekeringsmarkt gelden andere regels. Om de activiteiten winstgevend te houden, wordt aan risicoselectie gedaan. Categorieën die een hoger risico lopen, moeten hogere premies betalen, of komen niet voor een verzekering in aanmerking, terwijl zij juist omwille van hun kwetsbare situatie deze aanvullende verzekeringen het meest nodig hebben.

CENTRA VOOR EERSTELIJNSZORG

De diepgaande bevraging van de experts levert volgens Fred Louckx ook beleidsvoorstellen op die de toegankelijkheid van de gezondheidszorg kunnen verbeteren: ‘Volgens veel experts zijn er zonder enige twijfel bijkomende financiële overheidsmiddelen nodig. Er blijkt een grote eensgezindheid over de noodzaak van een grotere inbreng van zogeheten alternatieve financieringsbronnen: een grotere belasting op kapitaal, speculatie, winsten, groene fiscaliteit. Kortom, de experts tippen op een grotere belasting op andere inkomsten dan deze uit arbeid.’

‘Maar dit moet worden gekoppeld aan een fundamenteel maatschappelijk debat. Welke gezondheidszorg willen we in de toekomst? Willen we een universeel toegankelijke gezondheidszorg die op solidariteit is gebaseerd? Als wij hiervoor kiezen, zijn fundamentele hervormingen in de organisatie van de gezondheidszorg nodig. De experts pleiten voornamelijk voor een heroriëntering van de gezondheidszorg. We moeten absoluut werken aan het prijsniveau van de zorg. Dit houdt in dat we fundamentele vragen stellen bij het huidige systeem van prestatiegeneeskunde. We moeten ook meer de klemtoon leggen op preventie en op eerstelijnszorg.’

‘In die eerstelijnszorg moet de huisarts de spil worden’, vindt Fred Louckx. ‘Dat kunnen we bereiken door de toegang tot specialisten en ziekenhuizen enkel via de huisarts te laten verlopen. Binnen het concept van een geïntegreerde eerstelijnszorg hebben ook paramedische beroepen een belangrijke plaats: verpleegkundigen, diëtisten, kinesitherapeuten… Voor kwetsbare groepen is het voorts van groot belang dat de eerstelijnszorg zich niet beperkt tot de medische sfeer. Er moet ook plaats zijn voor een actieve sociale begeleiding. In een geïntegreerde aanpak wordt het concept van de solo-huisartsenpraktijk verlaten. We evolueren dan naar centra voor eerstelijnszorg, die een brede hulpverlening op een geïntegreerde manier aanbieden. Het systeem van forfaitaire betaling en het model van de wijkgezondheidscentra kunnen hier inspirerend werken. Op termijn is het forfaitaire systeem wellicht de enige manier om voor alle beroepen in de gezondheidszorg een degelijk inkomen te garanderen.’

1. Het gebrek aan financiële middelen

2. Het precaire statuut in de ziekteverzekering

3. Complexe administratie

4. De aard van de medische behoeften

5. Géén mantelzorg

6. Weerbaarheid

Marleen Teugels

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content