Kun je de wereld intrekken zonder je authenticiteit te verliezen?

Tinneke Beeckman is filosofe. Voor Knack beantwoordt ze elke week een moeilijke vraag.

‘Wees jezelf’! Je hoort deze boodschap om de haverklap. Maar kun je de wereld intrekken zonder je authenticiteit te verliezen? Dat is de vraag in bildungsromans: een jongeling verlaat de geborgenheid van zijn thuis. Onvermijdelijk krijgt hij met de lelijkheid van de wereld te maken. Hij moet kiezen: volgt hij zijn eigen weg? Of voert hij uit wat zijn omgeving hem opdraagt en wordt hij zoals de anderen?

Het overkomt de 16-jarige Holden Caulfield, de protagonist van J.D. Salingers wereldberoemde roman The Catcher in the Rye (‘De vanger in het graan’). Na meer dan vijftig jaar heeft dat boek niets aan originaliteit en humor ingeboet.

Holden wordt van school gestuurd en doolt enkele dagen voor Kerstmis alleen rond in New York. Zijn leraars manen hem aan om ambitie te tonen en de regels te volgen. Het is de enige weg naar succes. Maar Holden weigert, hij ontwaart een wereld vol ‘phonies’, neppe mensen die in een valse zekerheid geloven. Hij hoort niet bij de kliekjes van zijn eliteschool. Hij wil niet excelleren ten koste van anderen. Hij zwijgt zodra vriendinnetjes over feestjes of vakanties praten.

Ondanks zijn speelsheid en pit voelt Holden wanhoop en vervreemding. Hij ervaart niet alleen zijn eigen thuisloosheid in de wereld. Hij doorvoelt ook de eenzaamheid van anderen. In zijn hotelkamer ontvangt hij een prostituee. Maar hij is te droevig, te radeloos om haar te begeren. Hij kijkt naar haar groene jurk en verbeeldt zich dat het meisje een klerenwinkel binnenstapt. Hij denkt aan de verkoper. Die ziet gewoon een meisje staan en vermoedt niet dat ze ’s nachts klanten ronselt. Dat het meisje als prostituee voor hem verschijnt, stemt Holden verdrietig.

‘The mass of men lead lives of quiet desperation’ (‘De meeste mensen leiden een leven van stille wanhoop’) wist Thoreau. Kierkegaard beschrijft hetzelfde in zijn boek Het begrip angst (1844). Zelfs niet-wanhopen is een subtiele vorm van wanhoop. Daarom maak je de minst erge keuze wanneer je die wanhoop aan jezelf toegeeft. Dat is authentieker, eerlijker (minder ‘phony’) dan te doen alsof je je goed voelt wanneer je de voorgetreden paden inslaat. Want als je gewoon meeloopt, neem je je vrijheid niet op. Toch geeft zo’n authentieke keuze je geen rustig gemoed, Salinger en Kierkegaard beschrijven hoe afkeer en ontsteltenis overheersen.

Hoe ontwaak je uit zulke wanhoop? Kierkegaard heeft een sprong in het geloof nodig. Al kun je God niet benoemen, hij is de absolute kracht die jou heeft uitgevonden. Die sprong betekent dat je geen enkel programma uitvoert, maar dat je de vrijheid en de noodzaak van je leven aanvaardt. God is jouw oorsprong, maar meer richting geeft hij niet. Jij moet dus ‘jezelf’ durven te zijn. Dat is de buitengewone ervaring van het leven. Zekerheid bestaat niet, Kierkegaard weet niet of hij iets begrijpt, zelfs zijn eigen geloof niet.

Veel affiniteit heb ik niet met Kierkegaards sprong. Maar de slotscène die Salinger beschrijft, vind ik wel wonderlijk. Holden kijkt naar zijn zusje op de paardenmolen: ze is blij, ze zwaait. Ze ziet er zo ‘nice’ uit. Op dat moment, heel kort, verdwijnen de donkere gedachten over dood, eenzaamheid en angst. ‘Je had er bij moeten zijn’, schrijft de verteller.

Caulfield werd een cultfiguur, J.D. Salinger was op slag beroemd. Toen trok de auteur zich volledig terug uit de wereld. Hij publiceerde zelden, maar bleef schrijven. En hij exploreerde allerlei religieuze denkbeelden. Binnenkort verschijnen enkele romans postuum. Onlangs sprak zijn zoon voor het eerst over zijn bekende vader. Hij was geen gestoorde, excentrieke heremiet. Hij wilde gewoon de mallenmolen van faam en succes niet. Vandaag de dag word je dan voor gek verklaard. Maar wellicht wilde Salinger ook zijn authenticiteit bewaren. Want levenskeuzes maak je niet alleen in je jeugdjaren. Ze zijn een levenslange oefening.