Jongeren kijken steeds vaker porno: ‘Wat zeker niet helpt, is paniekerig de smartphone afpakken’

Jongeren kunnen constant op internet, en onvermijdelijk botsen ze dan op de beukende lijven van Pornhub, XHamster en verwante websites. ‘We vinden zo makkelijk porno, en laten we niet flauw doen: we kijken er ook naar. Maar we leren er niet kritisch mee omgaan.’ Voor ouders en scholen is er werk aan de winkel.

‘Natuurlijk heb ik al gekeken’, zegt Nina (14). ‘Op mijn telefoon. Eén keer, uit nieuwsgierigheid. Ik wilde eens zien waar de jongens over praatten. Ik heb gewoon even door die site gescrold en zag ook mensen die vastgebonden waren en zo. Toen dacht ik toch: oei, dit wil ik niet zien. Of stel je voor dat een klein kind dat zou zien. Ik vind het toch wat raar.’

Ben (18) zag voor het eerst porno op zijn dertiende. ‘Ik had geklikt op zo’n advertentie van een halfnaakte vrouw op YouTube, je kent het wel. Ik was daar toen nog helemaal niet klaar voor, vond het ook vrij verwarrend en gênant. Pas later, zo rond mijn zestiende, ging ik het zelf opzoeken. Dat doe ik nog altijd. Heel basic, hoor. Seks tussen mannen en vrouwen. Maar je ziet op die sites al snel veel extreme dingen, waarvan ik denk: help.’

Ouders maken zich zorgen. Maar hoeveel kwalijker is de internetporno van nu dan de kleverige boekjes onder de matras van weleer? ‘Dat is een lastige vraag’, zegt Els Elaut, seksuologe aan het Universitair Ziekenhuis Gent. ‘Ophefmakende studies die de media halen, zijn methodologisch vaak niet zo sterk. Veel onderzoek is er ook niet beschikbaar. De wetenschap loopt nog decennia achter op de realiteit van de alomtegenwoordige internetporno. Eigenlijk zou je, om echt solide onderzoek te hebben, twee groepen jongeren moeten volgen in hun seksuele ontwikkeling. De ene groep zou je verbieden om naar porno te kijken, de andere net verplichten. Dat is praktisch onmogelijk – om over de ethische bezwaren nog maar te zwijgen.’

Geef aan, als ouder, dat het verlangen om naar porno te kijken normaal is, maar dat porno niet overeenkomt met de realiteit

‘Ook oorzaak en gevolg bepalen is lastig: gaan jongeren die naar porno kijken losser om met seks, of zijn jongeren die losser omgaan met seks eerder geneigd naar porno te kijken?’

Dát jongeren steeds vaker kijken, klopt wel. In 2013 ondervroeg de Leuvense onderzoeker Laura Vandenbosch 1504 Vlaamse scholieren voor een doctoraat waarin ze naging hoe seksualiserende media – magazines, clips, pornosites – hun seksleven beïnvloeden. Ruim 63% van de jongens uit de eerste graad van het middelbaar onderwijs (12-13 jaar) gaf aan het afgelopen halfjaar pornowebsites te hebben bezocht. In de tweede graad (14-15 jaar) steeg dat cijfer naar ruim 71% en in de derde graad (16-17 jaar) lag het op 83%. De meisjes scoorden in elke leeftijdsgroep een pak lager: 4,7% (eerste graad), 16,2% (tweede graad) en 12,6% (derde graad).

Zwijgende ouders

‘Jongeren zoeken vandaag voor alles het antwoord bij Google, dus ook voor seksualiteit’, zegt Els Elaut. ‘Maar uit onderzoek blijkt dat slechts een minderheid denkt dat porno goede informatie geeft over seks.’ Volgens Het pornobrein, de pas verschenen vertaling van de bestseller Your Brain on Porn van Gary Wilson, maakt het niet uit dat pornogebruikers weten dat de realiteit heus wel anders is dan virtuele seks. Willen of niet, hun brein raakt erdoor vervormd. Porno, zegt de Amerikaanse fysioloog, is een chronische overstimulatie van het genotssysteem. Hij beweert dat vooral mannen er en masse aan verslaafd raken en daardoor soms in depressies sukkelen. Hij ziet zelfs een verband tussen pornogebruik en erectiestoornissen, die volgens hem steeds vaker voorkomen: mannen die de extreme prikkels van porno gewend zijn, zouden aan ‘gewone seks’ niet meer genoeg hebben.

Bij die laatste stelling heeft Elaut zo haar twijfels. ‘Prevalentiecijfers van erectiestoornissen variëren enorm van bron tot bron. De Sexpert-studie, in 2010 in Vlaanderen uitgevoerd, spreekt van een prevalentie van 2 à 4 procent; degelijk onderzoek uit andere westerse landen noemt cijfers tussen 3 en 10 procent. Ander onderzoek wijst bovendien op een gebrekkige kennis over seks, op stress of op levensstijl – gewicht, roken, alcohol – als verklaring voor erectiestoornissen. Het is een stuk complexer dan Wilson laat uitschijnen.’

Wanneer is de bezorgdheid over porno dan wél terecht? ‘We kunnen wel voorzichtig stellen dat porno een impact kan hebben op de mate waarin jongeren zichzelf objectificeren – op hun zelfbeeld, dus.’ Elaut merkt in haar praktijk dat porno echt problematisch wordt voor jongeren die er nergens over kunnen praten. ‘Zij schamen zich voor hun kijkgedrag, krijgen vertekende beelden van seks, gaan ook vaker in genderstereotypen denken. Uit Seks in Beeld, ons eigen onderzoek uit 2016, blijkt dat 73 procent van de ouders vindt dat ze met hun kinderen over porno moeten praten. Mooi, zou je denken. Maar amper een kwart geeft aan het daadwerkelijk te doen. Het blijft blijkbaar te ongemakkelijk.’

Hoe pak je het dan aan, wanneer je in de zoekgeschiedenis van je dochter of zoon geile filmpjes vindt? ‘Wat zeker niet helpt, is paniekerig de laptop, tablet of smartphone afpakken’, zegt Evelien Luts van Pimento, een kenniscentrum binnen het netwerk Chirojeugd Vlaanderen. ‘Zo creëer je een heel ongemakkelijke sfeer, maak je van seks en porno iets geladens.’

‘Nu, het is niet vanzelfsprekend om er met je kind over te praten. Je moet ook niet te familiair gaan doen. Papa die vraagt naar welke porno je graag kijkt: dat werkt niet. Je kunt aangeven dat het verlangen om naar porno te kijken normaal is, dat het ook normaal is dat je kijkt, maar dat porno niet overeenkomt met de realiteit. En laat ze voelen dat ze er altijd over kunnen praten, als ze vragen hebben.’

Nina kan dat bij haar ouders, zegt ze. ‘Ik mag alles zeggen en vragen. Ik mag ook kijken, als ik wil. Zolang ze maar geen computervirus krijgen.’

Seks in de klas

En wat met de voorlichting op school? Lessen over geslachtsorganen, de voortplanting en ziektes krijgt elke jongere. Wat er precies onderwezen moet worden over seks en relaties? Daarover zijn de eindtermen vaag. ‘We hebben geen gegevens van de onderwijsinspectie over seksuele en relationele vorming, dus ik kan geen algemeen beeld geven’, zegt Wannes Magits, beleidsmedewerker voor jongeren en leraren bij Sensoa, het Vlaams expertisecentrum voor seksuele gezondheid. ‘Sommige scholen doen dat goed, weten we uit ervaring, maar veel scholen doen helemaal niets. Ouders kunnen er verre van zeker van zijn dat hun kind in de klas het gesprek over porno zal aangaan.’

Ergys Brocaj (20) was een van de tien jonge ambassadeurs die Vlaams minister van Onderwijs Hilde Crevits (CD&V) adviseerden bij Van Lerensbelang, een project rond de eindtermen in het middelbaar onderwijs die nu in de maak zijn. Daar viel hij op door zijn pleidooi voor vorming rond porno op school. ‘Seks zit in de privésfeer, maar we hebben er als maatschappij wel een verantwoordelijkheid rond op te nemen. We vinden zo makkelijk porno, en laten we niet flauw doen: we kijken er ook naar. Maar we leren er niet kritisch mee omgaan. Zeker nu is dat belangrijk. Want waar gaat het heen? Vroeger las je pornoblaadjes, nu staat het internet vol porno. Er worden volop nieuwe technologieën ontwikkeld die de onlinebeleving van seksualiteit nog meer zullen veranderen: virtual reality, teledildonica (een verzamelnaam voor alle computergestuurde seksspeeltjes, nvdr). Reden te meer voor de onderwijskoepels om daar nu werk van te maken in de leerplannen.’

Nina krijgt wel seksuele voorlichting op school, maar over porno wordt niet gerept. ‘Het lijkt me sowieso ook wel moeilijk om erover te praten in de klas, zeker als er jongens bij zitten. Je bent bang voor wat de anderen van je gaan denken als je iets deelt. Onder vrienden zeggen we ook niet of we naar porno kijken, waarnaar we dan kijken en wat dat met ons doet. Jongens doen wel eens stoer of groots over seks, maar dan denk ik: waarom doen jullie dat? Jullie hebben het toch nog niet gedaan? Misschien komt dat ook door porno. Als jongens daarnaar kijken, krijgen ze misschien foute verwachtingen. Of ze denken dat het te makkelijk is, dat het zomaar met de eerste de beste kan. Ik vind het belangrijk dat de eerste keer is met iemand die je kunt vertrouwen, iemand met wie je een speciale band hebt. Niet iemand die je ziet op een fuif of zo – en dan hop, de struiken in.’

Ook op de school van Ben werd er nooit over porno gepraat. ‘Zelfs niet in de lessen relationele en seksuele vorming. Onder vrienden ook niet, nee. Tenzij misschien al lachend. Maar eerlijk vertellen waar we naar kijken en hoe we ons daarbij voelen? Nee.’ Zorgen over wat porno doet met zijn seksualiteitsbeleving maakt Ben zich niet. ‘Ik denk dat ik wel goed het onderscheid kan maken met de realiteit. Ik verwacht niet dat vrouwen gewillig zijn en enorme borsten hebben. Ik heb zelf veel info opgezocht, documentaires gekeken waarin ze pornoacteurs en regisseurs interviewen. Ik snap dat het een industrie is die extreme dingen maakt omdat het publiek dat wil. Maar ik hoor van vriendinnen soms dat andere jongens dat onderscheid niet maken, dat ze willen nadoen wat ze in porno hebben gezien. En ja, van al die perfecte lichamen word ik toch nog wel eens onzeker. Dat is menselijk, niet?’

Scholen die hun leerkrachten biologie of zedenleer het ongemak willen besparen om voor een troep gibberende tieners over seks te moeten praten, kunnen een externe organisatie inschakelen om een vorming rond seks, internet en porno te organiseren. Evelien Luts doet dat bij Pimento. ‘Jongeren weten meestal goed genoeg dat porno niet “echt” is,’ zegt ze, ‘maar ik merk wel dat het hun manier van kijken naar en denken over seks kleurt. Er is veel onzekerheid. Jongens die bezorgd zijn over de grootte van hun penis. Pubers die teleurgesteld zijn dat echte seks helemaal niet zo lang duurt als in de filmpjes. En in de porno die je het makkelijkst vindt, worden vrouwen vaak in een ondergeschikte positie gefilmd. Sommige jongeren geloven echt dat slikken of in het gezicht spuiten normaal is. Wij leren jongeren dat ze er niet van uit kunnen gaan dat een ander zomaar leuk vindt wat jij wilt doen. Dat je rekening moet houden met je partner, dat je grenzen moet aanvoelen en respecteren.’

Ouders kunnen er verre van zeker van zijn dat hun kind in de klas het gesprek over porno zal aangaan. Veel scholen doen helemaal niets

Positieve mogelijkheden

Het valt op dat in dit debat losjes met het woord ‘porno’ wordt omgesprongen, terwijl er een enorme variatie binnen het genre is: experimentele, feministische of queer porno staat even ver van de doorsnee milfclipjes als een prent van Ingmar Bergman van een Hollywoodfilm vol gespierde actiehelden. Daarom pleit Katrien Jacobs ervoor om jongeren dat onderscheid ook te leren te maken. Jacobs is als onderzoeker verbonden aan de Universiteit Antwerpen en de Chinese Universiteit van Hongkong, en bestudeert porno en digitale beeldcultuur. ‘Rond porno hangt al snel een paniekerig discours. Maar dat woord is een verzamelterm voor van alles en nog wat. Sommige hedendaagse kunst is nauwelijks te onderscheiden van porno – maar die kunst mag wél. Sommige pornoregisseurs gaan dan weer heel artistiek te werk, met een enorm respect voor hun acteurs. Wat is dan het verschil?’

Queer porno, porna of vrouwenporno, feministische porno, kunstige porno, films die de acteurs voor en na het filmen laten praten over hun ervaringen, zodat je weet dat ze het met volle overtuiging deden: het bestaat allemaal. Maar het overgrote deel van de snel aan te klikken porno is goedkoop en fantasieloos gemaakt, toont weinig diversiteit aan lichamen en seksuele scripts. ‘Tja, zo werkt de markt nu eenmaal’, zegt Jacobs. ‘Voor goede porno moet je meestal betalen. De acteurs en regisseurs moeten ervan kunnen leven. Het zou interessant zijn om jongeren te leren nadenken over die verschillen. Laat ze clips zien, praat met hen over de filmtechnieken en het productieproces.’

‘Denk ook aan de positieve mogelijkheden van die enorme diversiteit aan lichamen en manieren om seks te hebben. Jongeren met een seksualiteit die minder doorsnee is, kunnen in alle rust onderzoeken wat ze opwindend vinden, zonder angst om uitgelachen te worden.’

Evelien Luts benadrukt dat een te alarmistisch discours rond porno en seksualiteit ook kwalijk kan zijn. ‘We mogen jongeren niet alleen maar leren dat ze moeten oppassen voor porno, voor soa’s en zwangerschappen. Nee: seks is ook leuk. Op allerlei manieren. In veel mainstream porno ligt de focus bijvoorbeeld op penetratie: wij praten erover dat het ook zonder penetratie heerlijk kan zijn. Hoe de clitoris in elkaar zit. Genieten mag.’