‘Van lynchpartijen tot Jihad Van Puymbroeck: in groep besmetten we elkaar’

Alain Van Hiel, professor sociale psychologie aan de UGent, over ons online kuddegedrag: ‘Onze constante conflictmodus is geen recept voor eendracht en samenhorigheid.’

Steeds meer lijken sociale media echokamers te worden van ons eigen groot gelijk, en het groot ongelijk van anderen. Polarisatie wordt de norm. Vaak ontaarden verhitte discussies op sociale media in een heuse lynchpartij, waarbij linkse en rechtse kuddes elkaar bestoken met de minst fraaie woorden en verwensingen.

Wanneer een persoon in het oog van een Twitterstorm komt, zoals Jihad Van Puymbroeck deze week, kan het er inderdaad hard aan toegaan. De aanleiding van deze hetze was haar aanwerving bij de VRT. Onze openbare omroep heet neutraal te zijn terwijl Van Puymbroeck in het verleden een aantal fel gekruide, anti-rechtse uitspraken had getweet.

Over de inhoud van dit conflict wil ik het niet hebben, maar wel over hoe het komt dat een dergelijk debat (te) scherp wordt. Dit vindt voor een groot deel zijn oorsprong in het feit dat we sociale dieren zijn die in afgelijnde kuddes leven.

Een klassiek experiment uit de sociale psychologie

Stel je voor dat een groep een keuze moet maken tussen een minder en meer risicovol alternatief. De ontwikkeling van een nieuw product door een bedrijf kan bijvoorbeeld heel veel middelen in beslag nemen en andere projecten onmogelijk maken, maar kan ook tot enorm grote winsten leiden. Een meer voorzichtige strategie bestaat er dan in om meerdere innovaties te ontwikkelen en de risico’s zo te spreiden. Kiest de groep uiteindelijk voor deze voorzichtige of de meer risicovolle piste?

Het gezond verstand suggereert dat groepen meestal na een afgewogen en grondige discussie tot een compromis komen.

Een jonge doctoraatsstudent – James Stoner – testte deze logica in 1961 in het kader van zijn proefschrift. Zijn onderzoek bevestigde de op gezond verstand gebaseerde verklaring echter geenszins. Groepen waarin het sentiment van de leden richting risico neigt, zullen nog meer risicovol handelen dan de individuele leden.

Hoe extremen elkaar versterken

En stel dat we angsthazen bij elkaar zetten in plaats van mensen die net risico’s opzoeken. Wat zou er dan gebeuren? Wel, angsthazen bij elkaar zorgen ervoor dat de groep geen enkel risico meer durft te nemen. Ook hier is er dus een versterkend effect.

De drang van groepen om het initiële sentiment onder hun leden op te drijven, is typerend voor zowat elk denkbaar thema. Dit gebeurt ook bijvoorbeeld bij houdingen over maatschappelijke kwesties.

Zelfs smaak en kleurkwesties worden door groepen beïnvloed. Wellicht vind je een mooie stad nog mooier wanneer je deze samen met anderen bezocht, was die chef in dat restaurant nog virtuozer wanneer je met z’n allen rond de tafel zijn of haar kwaliteiten hebt bezongen. Het punt is dat het eten lekkerder smaakt als we met z’n allen vinden dat het lekker is. Natuurlijk werkt dit ook in de negatieve richting. Wanneer we samen iemand haten, is het echt wel raak.

De wetenschappelijke naam voor dit fenomeen is groepspolarisatie.

Wat zich in groepen afspeelt waarin we elkaar lijflijk tegenkomen, gebeurt ook op sociale media. Leden van linkse en rechtse kuddes worden extremer; ze voeden elkaar met bevestigende gedachten waarvan sommige nieuw en waar lijken, en ze geven elkaar voortdurend schouderklopjes.

Bovendien zetten ze zich ook af van andersgezinden, wat dan ook weer het eigen gelijk ‘bewijst’ en de samenhorigheid van de kudde bevestigt. Op sociale media lijken de reacties van azijnpissende criticasters inderdaad steeds in grotere getale te zijn dan de lieve woordjes van fans.

Extremer worden, en dan nog extremer worden

Het fenomeen van groepspolarisatie leidt tot nog een extra vraag. Indien dit bijdraagt tot meer extreme oordelen, wat gebeurt er dan in groepen die frequent samenkomen? Of wat gebeurt er met mensen die via sociale media steeds opnieuw geconfronteerd worden met opinies van gelijkgestemden?

Wordt extremer nog extremer? Deze logica is al onderzocht in groepen van politiek extremisten. Groepspolarisatie zorgt daar inderdaad voor steeds extremere attitudes tot op het punt dat het wereldbeeld van de leden van dergelijke groepen helemaal niet meer overeenkomt met hoe anderen de wereld zien.

En de modale burger kijkt ernaar…

Het is niet eenvoudig om je als gematigd individu in de denkwereld van de internetkuddes in te leven, los van het feit of die kuddes politiek links dan wel rechts zijn.

Modale burgers verliezen vandaag verbinding met wat steeds belangrijkere opiniemakers worden. Zelf dreigen ze op termijn ook kant te moeten kiezen, en dus ook meegezogen te worden in de oprukkende eenzijdigheid.

Een ander punt is dat een lid van de linkse kudde zich niet gemakkelijk in de andere strekking kan inleven, en andersom. Deze constante conflictmodus is dus geen recept voor eendracht en samenhorigheid.

De matigende bruggenbouwers en neutrale personen zijn op sociale media ware knelpuntberoepen.

Wat met de klassieke media?

Vroeger zette de media de agenda, zij bepaalden welke thema’s uw aandacht verdienden. Nu draaien de rollen om. De sociale media bepalen steeds meer de agenda. Wat ’trending’ en ‘hot’ is op de sociale media – waar ook journalisten ruimschoots vertegenwoordigd zijn – is interessant voer voor de klassieke media. Dit leidt dan op zijn beurt weer tot aandacht op de sociale media enzovoort. De media zijn aldus als een hond die achter zijn eigen staart aanzit.

Het is opletten geblazen dat er niet te veel aandacht gaat naar wat in de kuddes leeft, wat hen bezighoudt en hoe zij denken. Wat zij van die wereld vinden, wekt namelijk niet altijd de interesse van de modale burger.

Een ironische wending van het lot

Als de oude tweets die circuleren echt zijn, blijkt dat Jihad Van Puymbroeck in een recent verleden zichzelf in de linkse kudde heeft gemanifesteerd als een enthousiaste verspreider van bagger en niet zo beleefde praatjes. Iets wat kan gebeuren wanneer je jong bent, maar iets wat ik mijn eigen kinderen ten stelligste zou afraden om te doen.

Immers, wat gezegd wordt op sociale media blijft niet enkel hangen in het geheugen van enkele toehoorders, maar bereikt duizenden mensen. Bovendien blijven onze bijdragen ook lange tijd beschikbaar. Wie zich ten buiten gaat aan grof of onbeleefd taalgebruik, of er ongenuanceerde opinies neerschrijft, kan daar ten eeuwige dage mee achtervolgd worden. Wat in dit geval dus blijkt.

Het is ironisch om te zien dat Van Puymbroeck nu oogst wat ze zaaide in een nooit eindigende strijd tussen linkse en rechtse kuddes. Niets nieuws dus.

Nu is het aan haar om te bewijzen dat ze haar Twitterverleden overstijgt.