In de ninetiesfilm Face/Off verwisselen John Travolta en Nicholas Cage van gezicht. De kans is groot dat een deel van de kijkers daar niets van merkt. Een op de vijftig mensen lijdt namelijk aan prosopagnosia: gezichtsblindheid.
Op sociale media zou dit artikel worden afgesloten met de hashtag #firstworldproblems. Een aandoening waar ook filmster Brad Pitt aan lijdt? Alsof prosopagnosia – ook bekend als ‘gezichtsblindheid’ – zijn carrière of privéleven heeft belemmerd (iets zegt ons dat hij het gezicht van Angelina Jolie wel degelijk heeft gezien). Dat geldt ook voor de meerderheid van de andere prosopagnosia-lijders, vertelt experimenteel psychologe Leia Vrancken (KU Leuven). Zij voerde voor haar doctoraat onderzoek naar mensen met aangeboren prosopagnosia, in tegenstelling tot mensen die het krijgen na een hersenletsel. ‘Die groep kan van jongs af moeilijk gezichten herkennen. Meestal geldt het niet voor álle gezichten: hun ouders, beste vrienden of naaste collega’s herkennen ze vaak wel. Het gaat veeleer om mensen die ze niet zo geregeld zien.’ De oorzaak daarvan klinkt behoorlijk complex: er is een probleem met de ‘holistische gezichtsverwerking’. Vrancken: ‘De meeste mensen kunnen in een paar milliseconden een gezicht herkennen, omdat ze ogenblikkelijk alle informatie – oogkleur, haarkleur, mondvorm, gezichtsvorm… – integreren in één geheel. Bij mensen met prosopagnosia is dat vermoedelijk niet het geval. Zij moeten over elk “puzzelstukje” nadenken, en zo proberen om er een identiteit aan te koppelen.’
Voor mensen zonder prosopagnosia is het moeilijk om dat te vatten, beseft Vrancken. ‘Maar bekijk eens een paar foto’s van gezichten ondersteboven. Dan werkt je holistische gezichtsverwerking niet of nauwelijks, en voel je wat iemand met gezichtsblindheid elke dag meemaakt.’ En dat heeft heel wat consequenties. ‘Het komt slecht over als je niemand herkent. Het lijkt alsof je er geen moeite voor doet. Dus schamen veel mensen zich. In het ergste geval gaan ze sociaal contact en zelfs alle oogcontact uit de weg. Gelukkig gaat het in de meeste gevallen niet zover. Veel prosopagnosia-lijders proberen te focussen op andere kenmerken, zoals de stem. Ik ken ook jonge mensen die een heuse database aanleggen, vaak op basis van Facebookfoto’s. Vriend X heeft een gele bril en een brede mond, vriendin Y heeft knalrood haar en groene ogen enzovoort. Dat systeem faalt natuurlijk wel als vriendin Y ineens d’r haar laat kleuren, of als vriend X besluit om lenzen te dragen.’
Simonneke uit Thuis
Brad Pitt kregen we niet aan de lijn om zijn ervaringen te delen, maar ook in Vlaanderen is een acteur met prosopagnosia: Marleen Merckx, beter bekend als Simonneke uit Thuis. ‘Ik weet al meer dan twintig jaar dat ik het heb. Sinds ik een beetje bekend ben, is het wat lastiger geworden. Als ik iemand niet herken op een feestje zou die al snel kunnen denken dat ik pretentieus ben, of aan alzheimer lijd. Dat is gelukkig niet het geval, want ik heb dit al mijn hele leven.’ En dat leidt vaak tot vervelende situaties, zegt Merckx. ‘Als ik vandaag aan iemand word voorgesteld, zal ik die persoon volgende week totaal niet herkennen. Gelukkig gaat mijn echtgenoot vaak mee naar feestjes en recepties. Hij waarschuwt me dan subtiel op voorhand. “Kijk, daar is X, zeg die maar goeiedag.” Soms kom ik ook mensen tegen die me vriendelijk begroeten maar die ik totaal niet herken. Of omgekeerd: ik geef mensen een knuffel omdat ik vermoed dat het bekenden zijn. Op de begrafenis van een familielid heb ik dat eens gehad. Toen knuffelde ik de begrafenisondernemer die naast de kist stond, omdat ik dacht dat het mijn oom was. Voor alle duidelijkheid: een oom die ik niet vaak zie. Want bij dichte familie, vrienden of collega’s uit Thuis, mensen die ik dagelijks of wekelijks zie, heb ik het probleem nooit.’
Voor haar professionele leven is het voor Merckx dus – net als voor Brad Pitt – geen belemmering. Maar het heeft wel andere nadelen. ‘In films of series herken ik heel moeilijk de acteurs. Als Robert De Niro in één film een baard en een bril draagt en in de andere niet, zal ik hem niet herkennen. Tot grote frustratie van mijn dochter, die gek is op series. Zij herkent meteen elke acteur en vertelt me daar vaak over, maar ik onthoud de gezichten nooit. Al kan ik sommige sterren wel herkennen aan hun stem: als ik Meryl Streep alleen maar zie in een rol, weet ik niet wie het is. Maar als ik haar hoor, is dat probleem meteen opgelost.’ #firstworldproblems, we zeiden het al.
