Ons immuunsysteem heeft vijanden nodig

Hoe beschermt ons immuunsysteem ons tegen de buitenwereld? En waarom verliest het soms de strijd? Professor Jacques Thèze, hoofd van de afdeling voor cellulaire immunogenetica van het Pasteur-Instituut en expert voor de Wereldgezondheidsorganisatie, legt de sterke en zwakke punten van de mysterieuze cellen bloot.

Het immuunsysteem beschrijven is niet zo eenvoudig. “Iedereen weet dat het om een natuurlijk verdedigingssysteem gaat dat ons beschermt tegen bacteriën, virussen en kankercellen”, zegt professor Jacques Thèze. “Maar niemand heeft het ooit gezien, want in tegenstelling tot organen zoals het hart of de lever is het immuunsysteem overal in het lichaam aanwezig. Het is een groep cellen die in totaal maar liefst anderhalve kilo weegt, net zoveel als de hersenen. Die cellen combineren vooraf bepaalde aangeboren immuniteitsstrategieën, met het vermogen van het adaptieve immuunsysteem om nieuwe kennis op te doen en te onthouden.”

Worden we op het vlak van immuniteit allemaal gelijk geboren?

Jacques Thèze: Neen, we hebben bij de geboorte niet allemaal dezelfde bescherming tegen ziekten. Sommige mensen zijn gevoeliger voor infecties, andere krijgen gemakkelijker met tumoren te maken. Maar die genetische ongelijkheid kan door onze levensomstandigheden versterkt of verzwakt worden. Zo zijn er in Afrika meer infecties dan in Europa, en dat komt onder andere door ondervoeding: het immuunsysteem van een ondervoed kind is uiteraard veel zwakker.

Zorgt een beschermde omgeving dan voor een betere immuniteit?

Thèze: Helemaal niet, al wil men ons dat al tientallen jaren wijsmaken. Als onze omgeving te proper en te hygiënisch is, komt het immuunsysteem onvoldoende in contact met microben, maar het is net door dat contact dat het immuunsysteem bijleert. Om het met een analogie uit de psychologie te verwoorden: een kind dat opgroeit in een omgeving zonder conflicten of spanningen zal slecht voorbereid zijn om zich in de echte wereld te redden.

Hetzelfde geldt voor het immuunsysteem: zonder vijanden heeft het niet genoeg houvast, wordt het uiteindelijk ontregeld en gaat het zich tegen zijn eigen gastheer keren. Dat verklaart meteen de huidige toename van allergieën en auto-immuunziekten. Het is dan ook geen toeval dat de traditie van bepaalde Polynesische volkeren voorschrijft dat grootvaders in de mond van zuigelingen spuwen. Die oude mannen hebben natuurlijk geen weet van de hygiënehypothese, maar ze voelen intuïtief aan dat deze natuurlijke ‘besmetting’ van baby’s met hun eigen bacteriën bevorderlijk is voor de ontwikkeling van het immuunsysteem.

Kunnen we ons immuunsysteem een boost geven, zoals farmaceutische bedrijven ons willen doen geloven?

Thèze: De successen van vaccinaties en van immunotherapie bij kanker bewijzen dat het immuunsysteem wel degelijk gestimuleerd kan worden. Maar of we daarom vitaminecocktails moeten slikken in de hoop onze immuniteit te versterken, dat is een veelbesproken kwestie. Persoonlijk denk ik dat we ons beter op nieuwe voedingsmiddelen richten, geneeskrachtige voedingsmiddelen die een gunstig effect hebben op onze darmflora, die een cruciale rol speelt in ons immuunsysteem. Yoghurt verrijkt met levende bacteriën bijvoorbeeld, of brood dat stoffen bevat die bepaalde goede bacteriën kunnen doen groeien en slechte bacteriën uitroeien.

Is dat niet al het geval bij de pre- en probiotica in yoghurt, gegiste melk of zelfs capsules?

Thèze: Ondanks de inspanningen van de farmaceutische industrie en de voedingsmiddelenindustrie is het assortiment waarover we momenteel beschikken erg beperkt, aangezien ook onze kennis van de darmflora nog erg gebrekkig is. Gelukkig maken onderzoekers op dit gebied snel vooruitgang: in de komende 10 jaar zullen we in staat zijn het samenspel van de bacteriën in onze darmflora in die mate te regelen dat ons immuunsysteem veel beter zal functioneren dan momenteel het geval is. In principe zouden we daardoor minder snel en vooral beter moeten verouderen.

Sommigen zijn van mening dat ook onze wilskracht een invloed op ons immuunsysteem kan hebben.

Thèze: Ze hebben gelijk. Tot voor kort ontkende de geneeskunde die stelling, vooral omdat het meestal kwakzalvers waren die de theorie verdedigden. Maar ondertussen weten we dat ons immuunsysteem en ons zenuwstelsel, die allebei onze verhouding tot onze omgeving bepalen en ook allebei een aanpassingsvermogen en een geheugen hebben, nauw met elkaar zijn verbonden. Onze stemming heeft dus zeker een bepalende invloed op het vermogen van ons lichaam om zich tegen ziektes te beschermen.

U stelt dus dat optimisme gunstig kan zijn voor het handhaven of herstellen van de goede werking van het immuunsysteem?

Thèze: Zonder twijfel. De oude beschavingen hadden dit vermoeden ook al: in het oude Griekenland bouwde men al tempels voor het vermaak en de gezondheid. En nu is het ook door klinisch onderzoek bewezen. In Chicago bijvoorbeeld injecteerden onderzoekers 2 groepen proefpersonen met rhinovirussen, die verkoudheden veroorzaken. De eerste groep proefpersonen zat in aangename kamers, met een televisie, leesmateriaal en goede maaltijden, terwijl de tweede groep in kale kamers zat, waar ze voortdurend gestrest werden door onder andere veel te intens licht en vervelende verpleegsters. In de tweede groep bleken 5 à 10 keer meer mensen een verkoudheid te krijgen!

Welke zijn momenteel de belangrijkste onderzoekspistes op het vlak van immuniteit?

Thèze: Eerst en vooral proberen we beter te begrijpen hoe de immuuncellen, die over het hele organisme verspreid zijn, erin slagen samen te werken – met andere woorden, hoe een systeem zodanig uitgespreid kan zijn en tegelijk zo’n functioneel geheel vormt. Dat begrip is voor medische behandelingen onontbeerlijk. Voorts tasten we de grenzen af tussen het eigen en het niet-eigen van het immuunsysteem: hoe weet het immuunsysteem dat het zichzelf – het lichaam waarin het leeft – niet mag aanvallen, en waarom vergist het zich soms toch? We moeten ervoor opletten dat we het immuunsysteem niet zodanig stimuleren dat we het ertoe brengen die grens te overschrijden en bijgevolg auto-immuunziektes te veroorzaken. En ten slotte willen we het verband tussen de hersenen en het immuunsysteem achterhalen, zodat we de mens in zijn geheel kunnen behandelen.

Dat is momenteel niet echt het geval, vooral dan bij kankerbehandelingen?

Thèze: Inderdaad. De klassieke chemotherapie heeft als doel de tumor te vernietigen, maar ze verzwakt ook het immuunsysteem. Gelukkig zijn er nieuwe behandelingen, die momenteel het voorwerp van klinische proeven zijn, die het vernietigen van de tumor combineren met het stimuleren van het immuunsysteem.

* Jacques Thèze, La force du système immunitaire – Vers de nouveaux traitements des plus grandes maladies, Odile Jacob Sciences, 2015.

Door Marie-Françoise Dispa