Fons Van Dyck (VUB): ‘2020 wordt het grootste rampjaar sinds de Tweede Wereldoorlog’

Fons Van Dyck: 'Het getreuzel van de overheid zal uiteindelijk veel mensenlevens kosten.' © ImageDesk

Deze coronacrisis zal onze samenleving ontwrichten, de intrede van artificiële intelligentie versnellen en een nieuwe wereldorde tot stand brengen, zegt Fons Van Dyck, professor marketing en communicatie aan de Vrije Universiteit Brussel. ‘We hebben sterke leiders nodig.’

Fons Van Dyck is nog altijd boos op ‘coronanegationist’ Jean-Marie Dedecker. De liberale politicus en burgemeester van Middelkerke had in een opiniestuk de pandemie geminimaliseerd en gesteld dat de sterksten wel zouden overleven. ‘Ik vond dat op het randje van het misdadige. Hij heeft als burgemeester een voorbeeldfunctie.’

Bij deze coronacrisis kun je de

bevolking volgens u opdelen in vier verschillende types.

Fons Van Dyck: Het eerste type noem ik ‘de vitalen’. Dat zijn mensen die geloven in the survival of the fittest. Ze vinden de maatregelen van de regering overdreven. Het zijn vaak jongeren, zoals diegenen die zich uitleefden in lockdownparty’s. Een van de grote uitdagingen is om hen ervan te overtuigen om ‘in hun kot te blijven’. De burgemeester van Middelkerke zou je de ongewilde leider kunnen noemen van ‘de vitalen’.

Zoals Europa na de Tweede Wereldoorlog afhankelijk is geworden van de VS, zou het nu wel eens afhankelijk kunnen worden van China.

Welke zijn de andere types?

Van Dyck: Tegenover ‘de vitalen’ staan ‘de solidairen’. Dat zijn mensen die mondmaskertjes maken voor anderen, of scouts die boodschappen doen voor ouderen. Ze beseffen dat het probleem groot is, maar worden niet opstandig zoals ‘de vitalen’. Hun grootste probleem is dat ze hun solidariteit moeten uiten zonder fysiek contact, zonder anderen een troostende knuffel te mogen geven. Zij zullen, zoals in Italië, op hun balkon zangkoren organiseren of witte lakens uithangen om hun solidariteit met de zorgmedewerkers te tonen.

Het derde type zou je de ‘safety seekers’ kunnen noemen. Ze zijn bang en sluiten zich af van de wereld. Het zijn vaak ouderen en mensen die meteen aan het hamsteren sloegen. Ze gaan voor hun eigen nest.

Ten slotte heb je ‘de informatiezoekers’. Dat zijn vaak hogeropgeleiden, die niet verlamd zijn door angst. Ze bekijken video’s van de Wereldgezondheidsorganisatie, geven elkaar tips door en weten je haarfijn uit te leggen wat ‘flattening the curve’ betekent. Ze denken soms ook de waarheid in pacht te hebben.

In tegenstelling tot wat velen denken, zegt u, hebben crisissen wél een heel voorspelbaar verloop.

Van Dyck: Ja, dat zie je ook bij deze coronacrisis. In een eerste fase doet men aan denial: men ontkent en minimaliseert. Dat gebeurde bijvoorbeeld ook bij de dioxinecrisis. We weten ondertussen van getuigenissen dat de eerste corona- besmettingen al eind november plaatsvonden in het Chinese Wuhan. De lokale overheid heeft dus anderhalve maand geprobeerd om dat onder de mat te vegen, tot het natuurlijk niet meer kon. Ook bij ons dachten velen, zelfs tot na de krokusvakantie, dat het om een banaal griepje ging, ondanks de vele doden in Azië. In de VS was president Donald Trump aanvankelijk de ultieme negationist.

Wat is de volgende fase?

Van Dyck: Dat is de fase van containment: men probeert het probleem onder controle te krijgen. Daar zitten we nu in, met draconische maatregelen zoals een lockdown. In de volgende fase gaat men op zoek naar zondebokken. De eerste symptomen daarvan zijn al zichtbaar, zoals die voorpagina van De Standaard vorige week waarin minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open VLD) amateurisme werd verweten bij het aankopen van mondmaskers. In de VS vond president Trump het nodig om Europa te stigmatiseren als de oorzaak van alle ellende. En in China zijn de Europeanen paradoxaal genoeg de nieuwe ‘pestlijders’ geworden. Het kan heel snel keren in een crisis.

Vindt u dat de overheid goed

communiceert?

Van Dyck: Ze is te lang in de ontkenningsfase blijven hangen, met een vrijblijvende aanpak. Er was geen hoogdringendheid en geen eenheid van commando. Ik pleitte er begin maart al voor (in zusterblad Trends, nvdr) dat de regering ‘in oorlogsmodus’ zou gaan. Ik stel vast dat zowel de Franse president Emmanuel Macron als N-VA-voorzitter Bart De Wever nu dezelfde terminologie gebruikt.

Optreden in verspreide slagorde is ook niet ongebruikelijk bij grote

crisissen.

Van Dyck: Het heeft jammer genoeg soms veel weg van een Mexicaans leger, met te veel generaals en troepen die hun plan moeten trekken. En niet alleen in ons land. Een goed voorbeeld daarvan zijn de VS, waar grote steden zoals New York en Los Angeles snel in lockdown gingen, terwijl president Trump bleef roepen dat het wel zou overwaaien. Hij geloofde aanvankelijk nog letterlijk in mirakels. In het Verenigd Koninkrijk en in Nederland schipperde de overheid tussen de draconische aanpak van Frankrijk en België en de zogenaamde groepsimmuniteit. Intussen zijn ze daar wel van teruggekomen.

En in ons land?

Van Dyck: De week na de krokusvakantie startte de Vlaamse overheid met een goede preventieve communicatie. Herinnert u zich nog de zeven vuistregels van Vlaams minister van Welzijn Wouter Beke (CD&V)? En terwijl velen dat aanvankelijk lachwekkend vonden, kondigde de burgemeester van Sint-Lambrechts-Woluwe een dag later zelf een soort van lockdown af voor zijn gemeente. Dezelfde verwarring zag je even later tussen Vlamingen en Walen in de Nationale Veiligheidsraad wat betreft het sluiten van de scholen.

Fons Van Dyck (VUB): '2020 wordt het grootste rampjaar sinds de Tweede Wereldoorlog'
© GF

België heeft twee weken verloren?

Van Dyck: Ja, en dat zal veel mensen- levens kosten. Er was begin maart een window of opportunity om dwingende maatregelen af te kondigen. Iedereen zag toch die onvoorstelbare beelden van chaos in Noord-Italië. Toen had men alle Belgen die terugkeerden uit de Italiaanse skigebieden – de bron van alle onheil – verplicht in huisquarantaine moeten plaatsen. Dat is trouwens vrijwillig gebeurd bij heel wat buitenlandse multinationals in ons land en ook bij ons bedrijf, BBDO. Toen twee collega’s van mij in het weekend van 1 maart terugkeerden van vakantie in Italië, moesten ze twee weken thuisblijven. Maar helaas gold dat niet voor hun echtgenotes en kinderen, die van de overheid ’s maandags weer naar school moesten. Dat is dus dweilen met de kraan open.

U tweette dat viroloog Steven Van Gucht dringend training moest krijgen in crisiscommunicatie.

Van Dyck: Hij moet affirmatiever zijn in zijn communicatie. Hij moet niet zeggen: ik denk dat we dit of dat moeten doen, maar wel: wij, de volledige wetenschappelijke wereld, zeggen dat dit noodzakelijk is en wel hierom. Samen tegen corona, als het ware.

De overheid weigerde om de term lockdown te gebruiken.

Van Dyck: Ik heb viroloog Marc Van Ranst al een paar keer vrij expliciet afstand horen nemen van het omzwachtelde taalgebruik van politici. Hij beseft dat de bevolking zelf om strenge maatregelen vraagt. Een strategie kan nog zo goed zijn, als ze niet kan worden afgedwongen, is ze gedoemd om te mislukken. Denk maar aan de lockdownparty’s en het coronatoerisme. Benoem de zaken duidelijk. Vertel de mensen wat er op het spel staat. Toon de vreselijke beelden van patiënten aan beademingstoestellen in Noord-Italië, net zoals dokter Luc Beaucourt vroeger zijn lezingen over de weekenddoden onder jongeren illustreerde met de meest expliciete en afschrikwekkende foto’s. Het is goed dat de overheid en de media sinds vorige week op tv naar die beklijvende beelden zijn overgeschakeld in de communicatie. De hardleerse ‘vitale’ burger moet je confronteren met de gevolgen van zijn gedrag, in de eerste plaats voor zichzelf.

De verantwoordelijke burgers lopen voor op de overheid: velen gingen vrijwillig in lockdown.

Van Dyck: Die wisdom of the crowds is voorlopig het enige goede nieuws.

Luc Sels, de rector van de KU Leuven, vroeg zich in een tweet af ‘hoe men burgerzin kan verwachten van burgers als het staatsmanschap op federaal niveau compleet faalt’.

Van Dyck: De Wetstraat biedt inderdaad geen fraai spektakel. Er is sprake van falend leiderschap in dit land. Gelukkig heeft Vlaanderen nog mensen als Marc Van Ranst en Maggie De Block, in wie Vlamingen echt vertrouwen hebben. Mensen hebben behoefte aan sterke figuren zoals Winston Churchill, die aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog zei dat hij niets anders te bieden had dan ‘bloed, zweet en tranen’. Hij had de moed om tegen de publieke opinie in te gaan en om sterke beslissingen te nemen. Het lef om ‘nee’ te durven zeggen, daar gaat leiderschap in crisissen om.

Is dit ook het zoveelste falen van Europa?

Van Dyck: Europa heeft deze crisis totaal niet zien aankomen. De Europese Commissie besliste vorige week om de buitengrenzen te sluiten terwijl de meeste lidstaten al bezig waren hun binnengrenzen te sluiten. Pijnlijk. Hoe ver kun je achter de feiten aanhollen?

Gelukkig krijg je meestal nog een tweede kans in zo’n crisis. Daarom moet er nu een marshallplan geschreven worden voor na de pandemie. Zal de Europese Unie daar straks toe in staat zijn? Of moet het komen van de VS, zoals na de Tweede Wereldoorlog? Of, en dat is waarschijnlijker, van China? De voortekenen zijn niet goed.

Wie komt hier als winnaar uit?

Van Dyck: Het land waar een crisis uitbreekt, is vaak ook het land dat daar het sterkst uit komt. Dat was zo met de VS na de crash van 1929. Dit keer zal het China zijn. Zoals Europa na de Tweede Wereldoorlog afhankelijk is geworden van de VS, zou het nu wel eens afhankelijk kunnen worden van China. De schenking van 500.000 mondmaskers aan België door de Alibaba Foundation is in dat opzicht veelbetekenend. De coronacrisis zal een nieuwe wereldorde creëren.

Dankzij gezichtsherkenning, big data en algoritmes zullen dit soort crisissen in de toekomst wellicht vermeden worden.

U zegt dat Europa een tweede kans zal krijgen. Maar als je kijkt hoe de EU de bankencrisis en de migratiecrisis heeft aangepakt, biedt dat weinig hoop.

Van Dyck: Ik ben een realist, maar ook een voluntarist: de toekomst maken we zelf. De vraag is of er een sterke leider opstaat in de Europese Unie om alles in goede banen te leiden. Het is misschien geen toeval dat ons land met Sophie Wilmès (MR) voor het eerst een vrouwelijke premier heeft en dat de Europese Commissie geleid wordt door Ursula von der Leyen. Misschien zijn vrouwen beter in staat om deze crisis aan te pakken. Vrouwen denken holistischer en gaan veel meer voor overleg dan mannen. Ze houden vaker het hoofd koel en zijn meer ‘no nonsense’ als het erop aankomt.

De bedrijfsleiders die tot voor kort klaagden over ’te veel overheid’, houden nu bij diezelfde overheid de hand op om gered te worden, net als tijdens de bankencrisis.

Van Dyck: Deze pandemie is mede een gevolg van de doorgedreven globalisering. De wereld is al 20 jaar ‘plat’, zoals The New York Times-columnist Thomas Friedman het ooit formuleerde. Als dit virus dertig jaar geleden was uitgebroken in China, dan was het een Chinees probleem gebleven. Toen was er ook figuurlijk nog een Chinese muur. Deze crisis is in vele landen ook het gevolg van een zich terugtrekkende staat, een beweging die zich al meer dan een kwarteeuw doorzet in de westerse wereld. Maar nu hoor je zelfs in de VS stemmen opgaan dat een sterke staat nodig is. Het kan verkeren in crisissen. Mijn lang geleden overleden grootmoeder zei me ooit dat in de Tweede Wereldoorlog zelfs vrijzinnigen naar de kerk gingen.

Zal de globalisering ter discussie worden gesteld?

Van Dyck: Dat valt niet tegen te houden. Sommige bedrijven beseffen dat ze te ver zijn doorgeschoten in deze keteneconomie, waarin onderdelen voor een auto of smartphone de halve wereld afreizen. Bedrijven zullen minder afhankelijk willen worden van anderen en naar meer gesloten systemen evolueren. We moeten tot nieuwe evenwichten komen tussen overheid en markt. In politiek opzicht zullen we evolueren naar meer autoritaire regimes, met China als voorbeeld. Het zal als dominante speler uit deze crisis komen.

Waarom?

Van Dyck: Omdat China een collectief land is: er heerst een groot wij-gevoel. De collectiviteit gaat voor op het individu. Bij ons is dat net andersom. De Chinese overheid stelt zéér duidelijke doelen, bijvoorbeeld dat het land na de zomer snel weer tot economische groei zal komen en dat het daarvoor alles uit de kast zal halen – inclusief het intrekken van verloven en het verplicht maken van overuren om de verloren tijd in te halen. Daarnaast zal de Chinese overheid sterk waken over de interne cohesie en alle dissidente stemmen in de kiem smoren. Ze zal meer dan ooit de eigen identiteit en cultuur bewaken. Een performant sociaal systeem dat op de lange termijn wil standhouden is per definitie een gesloten systeem, met eigen grenzen, dat heel selectief zijn poorten openstelt om er zelf beter en sterker van te worden.

Zal de coronacrisis onze samenleving veranderen?

Van Dyck: Je moet ze vergelijken met de oliecrisis in de jaren zeventig of de aidsepidemie in de jaren tachtig en negentig. Ze zal niet alleen leiden tot een nieuwe wereldorde, ze zal ook onze samenleving overhoop gooien. Bijna de helft van de bedrijven ligt plat. De centrale banken pompen miljarden in het systeem om het overeind te houden. Iemand zal die rekening ooit moeten betalen. Het effect daarvan zal veel verder reiken dan dat van de bankencrisis.

En maatschappelijk gezien?

Van Dyck: Dit zal de intrede van artificiële intelligentie enorm versnellen. Dankzij gezichtsherkenning, big data en algoritmes zullen dit soort crisissen in de toekomst wellicht vermeden worden. We zullen onze privacy misschien verliezen, maar we zullen in leven blijven. De overheid zal van iedereen constant weten waar hij of zij zich bevindt, wat zijn lichaamstemperatuur is enzovoort. Dan zijn lockdownparty’s niet meer mogelijk. Het is niet het wereldbeeld waarvan ik hou, maar er is een groot verschil tussen wat we wenselijk achten en wat waarschijnlijk zal zijn.

Is dit een verloren jaar?

Van Dyck: Maatschappelijk en economisch is het minstens een verloren half jaar. 2020 wordt ongetwijfeld het grootste rampjaar sinds de Tweede Wereldoorlog. Misschien is nog niet alles verloren, maar dan heb je wel sterke leiders nodig. In dat geval is 2020 ook het jaar nul van de wederopbouw. Dat hoopt de voluntarist in mij.

Fons Van Dyck

– Geboren in 1959 in Mechelen

– Studeerde politicologie aan de KU Leuven (1981)

– Doctor in de media- en communicatiestudies (VUB-2016)

– Hoofd van strategisch merkadviesbureau Think BBDO

– Professor marketing en communicatie (Vrije Universiteit Brussel)

– Auteur van onder meer Het merk mens (2008), Reclame: dood of levend (2013) en De onsterfelijke onderneming: overleven in disruptieve tijden (2019)

Helpt Dettol tegen het coronavirus?

De Britse fabrikant van het ontsmettingsmiddel Dettol vermeldt op zijn website in Google Translate-Nederlands: ‘Sommige specifieke Dettol-producten op globaal niveau hebben aangetoond dat ze efficiënt werken tegen bepaalde soorten virussen van dezelfde groep, wanneer deze correct werden gebruikt volgens de gebruiksaanwijzingen.’ Op verpakkingen beweert de fabrikant dat zijn producten virussen aanpakken en vermeld hij ook het coronavirus. ‘Het probleem is dat het coronavirus op de verpakking duidt op andere varianten van de coronafamillie en niet op de Chinese stam die nu rondwaart: Covid-19’, schrijft Patrick Mullie op Gezondheid en wetenschap, de website van het Centrum voor Evidence-Based Medicine (CEBAM). De VUB-professor, doctor in de biomedische wetenschappen en lector epidemiologie, fileert de dubbelzinnige aanspraak van Dettol. Zijn verdict: ‘We weten op dit moment niet of Dettol-ontsmettingsproducten werken tegen het huidige coronavirus, omdat ze dat nog niet hebben kunnen testen. De structuur van het huidige coronavirus is vergelijkbaar met andere, wel geteste virussen. Daarom vermoedt de firma dat haar producten ook werkzaam zijn tegen de huidige vorm van het coronavirus.’

Wilt u zeker zijn dat uw handen ontsmet zijn na een wasbeurt? Was ze dan met water en zeep, gedurende 40 tot 60 seconden. Die methode, zo leert Brits onderzoek, is het effectiefst om vuil, virussen en bacteriën weg te spoelen. Voor het desinfecteren van vloeren, klinken, toiletbrillen enzovoort adviseert Mullie water met 10 procent bleekwater.

Partner Content