Duogynon in België: de zwangerschapstest uit de jaren 50 die baby’s misvormde

Een zwangerschapstest die een miskraam veroorzaakt of leidt tot een kind met een geboorteafwijking, dat was Duogynon. Het middel maakte van 1954 tot 1978 mogelijk honderden slachtoffers. In België was het ‘medicijn’ ook op de markt, ook al beweert niemand het te kennen. ‘Er moeten Belgische slachtoffers zijn, maar hoe zouden ze het kunnen weten?’

Ongeveer 13 morning-afterpillen of 40 anticonceptiepillen. Dat is het hedendaagse equivalent van Duogynon, een middel dat van 1954 tot 1978 op de markt was als zwangerschapstest. Vrouwen kregen een spuit of twee pillen. Normaal gezien wekte de hoge dosis hormonen de menstruatie op. Gebeurde dat niet, dan was u zwanger.

Vandaag mogen zwangere vrouwen zelfs geen aspirientje slikken. Maar die bezorgdheid bestaat nog niet in 1954, wanneer Duogynon op de markt komt. ‘Ik was verrukt toen de dokter mij vertelde dat ik gewoon twee pillen moest nemen’, herinnert Marie Lyon zich. De Brits-Belgische is voorzitster van de Association for Children Damaged by Hormone Pregnancy Tests, een organisatie die strijdt voor de erkenning van de slachtoffers in het Verenigd Koninkrijk. ‘Het leek een gemakkelijke, snelle en moderne zwangerschapstest. Veel beter dan die kikkers.’

In die tijd wordt zwangerschap vastgesteld door urine van vermoedelijk zwangere vrouwen in te spuiten in kikkers van een speciaal hiervoor ingevoerde Zuid-Afrikaanse soort, de Xenopus laevis. Als de vrouw zwanger is, legt de kikker eitjes. Deze ‘kikkertest’ is duur en tijdrovend – en daar spelen producenten van hormonale zwangerschapstesten handig op in. ‘De kikker is traag, maar jij weet het graag’, koppen de reclamecampagnes.

Misschien schadelijk

Al in de jaren vijftig rijzen vragen. Verstoren kunstmatige geslachtshormonen de zwangerschap niet? Dierstudies brengen de inname van hoge dosissen hormonen, vooral oestrogenen, in verband met geboorteafwijkingen en miskramen. In 1956 blijkt dat zo’n 5 procent zwangere vrouwen toch een bloeding krijgt na inname van Duogynon.

Eind 1961 worden we overspoeld door beelden van baby’s zonder armpjes of beentjes. Het slaap- en kalmeringsmiddel Softenon, dat ook gebruikt werd tegen ochtendmisselijkheid, blijkt ongeboren baby’s te schaden. In België zijn er 32 slachtoffers. In de nasleep van dit drama verschijnt een Duitse studie. Die gaat eigenlijk over Softenon, maar toevallig blijkt uit de resultaten dat vele vrouwen met misvormde kinderen ook Duogynon slikten.

De producent, het farmabedrijf Schering, wordt op de hoogte gebracht. Echte ongerustheid is er niet. Schering kan het West-Duitse Federale Bureau voor de Volksgezondheid sussen met een eenvoudige verklaring: ‘nerveuze vrouwen’ nemen nu eenmaal vaker slaapmiddelen zoals Softenon, én ze testen ook vaker hun zwangerschap in een vroeg stadium met Duogynon.

‘Die studies hadden een waarschuwing moeten zijn’, meent de Britse historicus Jesse Olszynko- Gryn, die samen met de Duitse historica Birgit Nemec een internationaal onderzoeksproject leidt over de geschiedenis van hormonale zwangerschapstesten. ‘Ze hadden moeten aanzetten tot reflectie. Als zwangere vrouwen een bloeding krijgen, is dat dan geen teken dat de ontwikkeling van het embryo wordt verstoord?’

‘In 1967 hadden alle alarmbellen moeten afgaan’, zegt Olszynko-Gryn stellig. ‘In dat jaar start Isabel Gal met een onderzoek in een Brits ziekenhuis voor kinderen met een aangeboren afwijking. Ze ondervraagt een groep van honderd moeders van een kind met spina bifida (of een open ruggetje, nvdr), over hun medicijngebruik. Ze hebben erg vaak een hormonale zwangerschapstest gebruikt.’

‘Toegegeven, het bewijs was niet waterdicht’, gaat Olszynko-Gryn voort. ‘Wetenschappers bekritiseerden de methode van Gal.’ Maar hij benadrukt: ‘Die hormonale zwangerschapstesten waren overbodig. Waarom risico’s nemen als er veilige alternatieven bestaan?’

Zwangerschapstest of abortus?

Vanaf 1962 verdwijnen de kikkers uit laboratoria. Het Nederlandse farmabedrijf Organon lanceert Pregnosticon, een test die het zwangerschapshormoon HCG opspoort in urine. Er is nog altijd een lab voor nodig, maar de testen zijn eenvoudig, goedkoop en snel. In 1971 komt Predictor op de markt, de eerste zwangerschapstest met urine die de vrouw thuis kan doen.

Een paar Europese landen halen Duogynon van de markt. Better safe than sorry. Al in 1970 beslist Noorwegen dat Duogynon niet meer gebruikt mag worden als zwangerschapstest. Finland volgt een jaar later. In België blijft het stil.

Maar Duogynon is niet louter een zwangerschapstest. ‘Het werd gebruikt voor abortus’, zegt arts en oud-parlementslid Jef Valkeniers. ‘Abortus was illegaal en er waren geen morning- afterpillen, dus mensen probeerden andere dingen.’ Een oud-vertegenwoordiger van Schering, die liever alleen met zijn initialen L.D.B. wordt genoemd, bevestigt: ‘Dat misbruik van Duogynon was een probleem voor ons. Je kon daar weinig aan doen. Omdat het middel de maandstonden opwekte, dacht men dat het kon dienen om abortus te plegen. Huisartsen schreven het dan voor in dubbele dosis. Vrouwen vroegen ook zelf om Duogynon wanneer ze over tijd waren en geen kind wilden.’

Duogynon is dus een zwangerschapstest die letterlijk ook dient om een embryo te aborteren. Het is volstrekt onbetrouwbaar als contraceptie, zeker als het te laat wordt ingenomen. Vrouwen blijven zwanger, maar hebben wel een dosis hormonen ingeslikt die vandaag gelijkstaat aan zesentwintig morning- afterpillen.

Sommige vrouwen slikken Duogynon omdat ze geen kind willen, anderen omdat ze wel een kind willen. Eén ding is zeker: geen van hen wil een kind met een geboorteafwijking.

‘Ze was prachtig’

Marie Lyon, de voorzitster van de Britse slachtofferorganisatie, verlangt wel naar een kind wanneer ze naar de huisarts stapt in 1970. ‘Het was mijn eerste zwangerschap, dus ik stelde niets ter discussie’, zegt ze alsof ze zich moet verontschuldigen. ‘Ik nam die twee pilletjes in. Ik kreeg geen bloeding en was dus in verwachting. Ik was zielsgelukkig.’ In oktober wordt haar dochter Sarah geboren. ‘De verpleegsters liepen meteen met haar naar een andere kamer. Ook dat vond ik niet vreemd. Ik vond wel dat ze lang wegbleven. Ik was ongeduldig, wilde mijn dochter zien.’

Een verpleegster komt terug met Sarah, ingewikkeld in wit verband. ‘Ze vertelde me dat de linkerarm niet was volgroeid. Ze had het armpje omzwachteld, alsof het niet gezien mocht worden. Ik begon mijn dochter meteen uit te pakken. Ik wilde mijn kindje zien. Er was geen onderarm. Aan de elleboog zat een perfect klein handje met vijf vingertjes. Ik vond haar prachtig.’

Na dertien maanden moet het handje worden geamputeerd. Voor Sarah begint een leven met protheses. Lyon moet vijftig jaar later nog altijd haar emoties wegslikken. ‘De dokters vertelden mij dat zoiets soms gebeurde, dat er geen verklaring voor was. Ik geloofde hen.’

Paniek

Journalisten van Sky News krijgen in 2017 de bedrijfsarchieven van Schering te pakken. De documenten zijn in 1982 in beslag genomen ter voorbereiding van een rechtszaak in Duitsland. Wanneer die wordt afgeblazen, schenkt de advocaat alle documenten aan het Landesarchiv in Berlijn.

De documenten tonen de paniek op het Berlijnse hoofdkantoor. In de nasleep van de studie van Gal in 1967 blijkt dat Duogynon nooit is getest op zwangere proefdieren, zelfs niet op een rat. Dat was nog niet verplicht toen het middel op de markt kwam. Schering begint in allerijl te testen. Er volgt opluchting, want er wordt geen statistisch significant verband gevonden. Sommige dieren hebben iets vaker misvormde jongen of miskramen, dat wel. Maar het bewijs is niet overtuigend. Het middel blijft op de markt.

De ongerustheid komt en gaat in golven. In september 1973 meldt het bedrijfsblad Neues von Schering dat Duogynon niet meer gebruikt mag worden als zwangerschapstest, enkel nog als middel tegen menstruatiestoornissen. Zogezegd omdat er een ’theoretische mogelijkheid’ bestaat dat het middel schadelijk is voor het ongeboren kind. Het nieuws wordt alleen daar gepubliceerd. Welke huisarts leest nu een bedrijfsblad?

Ongeveer twee jaar later schrijft Bill Inman, het hoofd van het Britse Committee on the Safety of Drugs, een brief aan Schering. Hij verzamelde vijf jaar lang gegevens over geboorteafwijkingen. De uitkomst is verontrustend. Vrouwen die een hormonale zwangerschapstest gebruiken, hebben vijfmaal meer kans op een kind met een geboorteafwijking. Inman gooit het op een akkoordje. Schering moet een zichtbare waarschuwing plaatsen op de verpakking: ‘Niet innemen tijdens de zwangerschap.’ Als tegengebaar vernietigt Inman zijn data, opdat slachtoffers geen rechtszaak kunnen aanspannen.

In de doofpot

In de nasleep hiervan komt ook de Belgische Geneesmiddelencommissie in actie. Het hoofd van die commissie is Benjamin Huyghe. Met een grote fluwelen vlinderdas om de nek verschijnt hij op 4 juni 1975 op televisie. Uitgestreken verklaart hij dat ‘hormonale preparaten’ niet meer voorgeschreven mogen worden als zwangerschapstest. Hij beklemtoont dat er geen reden is tot paniek en dat er in België ‘naar zijn weten nog geen gevallen van neveneffecten zijn vastgesteld’. De Geneesmiddelencommissie was vier maanden eerder met een onderzoek gestart.

Als Knack dat wil onderzoeken in het Nationaal Rijksarchief, stoten we op een muur. De archieven van de Geneesmiddelencommissie zijn al uitzonderlijk lang niet meer overgedragen, sinds 1972. Daarom benadert Knack in juni 2019 het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten. Dat moet het archief bezitten. Via de wet op de openbaarheid van bestuur vragen we om de studie uit 1975. Er volgt een opsomming van excuses. Er is geen archivaris, niemand weet waar de documenten zijn, er is geen tijd om opzoekingen te verrichten. Uiteindelijk ontvangen we meer dan één jaar later het bericht dat de studie niet in hun bezit is. Nochtans mogen overheidsinstellingen geen archiefdocumenten vernietigen zonder toestemming van de rijksarchivaris.

We gaan naar Berlijn. Tussen de 7000 bladzijden bedrijfsarchief die in beslag genomen waren, vinden we enkele opvallende documenten. Ze bewijzen dat er contact was tussen Schering en de Belgische Geneesmiddelencommissie. Uit een nota van 4 juni 1975 blijkt dat Jean Frenay, de Belgische vertegenwoordiger van Schering, na de televisieverschijning van Huyghe met het hoofdkantoor belt. Het verslag van het telefoongesprek vermeldt dat Duogynon niet bij naam is genoemd – goed nieuws voor Schering. Ook staat er dat Frenay zal bellen met Roger Vokaer, een vooraanstaand lid van de Geneesmiddelencommissie. ‘De heer professor Vokaer is als autoriteit in België de meest geschikte man om hier een correctie te bewerkstelligen.’

Exact één dag na dat telefoongesprek laat professor Vokaer een mededeling publiceren in Le Soir. ‘Men moet opmerken dat er tot op heden geen enkele serieuze statistische studie een formele, causale relatie heeft kunnen bewijzen tussen de inname van hormonen door de moeder en het bestaan van misvormingen bij de nieuwgeborene’, schrijft hij. Met andere woorden: niets bewijst dat Duogynon schadelijk is.

In het Berlijnse archief zit ook een verslag van een ontmoeting tussen Schering-vertegenwoordiger Frenay en de Belgische Geneesmiddelencommissie op 9 maart 1978. Duogynon is nog altijd op de markt. Maar op dat moment wil de Geneesmiddelencommissie het middel eindelijk schrappen. Frenay laat optekenen dat Schering ‘zich niet onder druk moet laten zetten omdat het in België erg moeilijk is om een middel onder dwang van de markt te laten halen’.

Pas wanneer de Geneesmiddelencommissie in het najaar Duogynon toch wil verbieden, schikt Schering zich. Om controverse te vermijden, besluit het bedrijf om Duogynon vrijwillig van de markt te halen. Een citaat uit het verslag van 4 december 1978: ‘Omdat we tegen elke prijs de publicatie van dit decreet in het Belgisch Staatsblad wilden vermijden – wat zeker schadelijk zou zijn geweest voor het imago van ons merk – haastten we ons en waarschuwden we de autoriteiten onmiddellijk om in te grijpen, om zo de officiële publicatie van het verbod te voorkomen. De Geneesmiddelencommissie heeft ons zojuist bevestigd dat het besluit in kwestie is ingetrokken.’ Er komt geen publieke communicatie over de risico’s van Duogynon.

Waar zijn de slachtoffers?

In datzelfde jaar rinkelt de telefoon ten huize Marie Lyon. ‘Mevrouw, hebt u een kind met een handicap aan de arm?’ ‘Dat klopt.’ ‘Ik overval u hiermee, maar hebt u medicatie gebruikt tijdens uw zwangerschap?’ ‘Zeker niet.’ ‘Hebt u niet twee pilletjes genomen om uw zwangerschap te testen?’

‘Dat telefoontje veranderde mijn leven, daarom is de herinnering zo sterk’, zucht Marie Lyon. ‘Alle puzzelstukjes pasten.’ De vereniging waarvan Lyon nu voorzitster is, Association for Children Damaged by Hormone Pregnancy Tests, was pas opgericht. Toen verhalen over Duogynon waren verschenen in de Britse pers, vonden gedupeerde ouders elkaar. Ze belden moeders van kinderen met een geboorteafwijking op zoek naar meer slachtoffers.

‘Had ik dat telefoontje nooit gekregen, dan wist ik nog altijd van niets. Dan was ik rustig met pensioen. Nu werk ik harder dan ooit.’ We vertellen Lyon dat er in België nooit een slachtofferorganisatie is geweest. Geen persaandacht. Slechts één openbare communicatie van de Geneesmiddelencommissie in 1975. Geen publicatie van het verbod. ‘Er moeten slachtoffers zijn’, zegt Lyon beslist. ‘Ze weten het gewoon niet. Hoe zouden ze het kunnen weten?’

Knack gaat op zoek naar sporen. Een moeilijke klus, want moeders van kinderen met een geboorteafwijking werden zelden gevraagd naar hun medicijngebruik. Eurocat, de Europese organisatie die aangeboren afwijkingen registreert, ontstond pas in 1981. Daarvoor was er alleen een piepklein proefproject in West-Vlaanderen. Roland Beckers, inspecteur van het ministerie van Volksgezondheid, registreerde daar op vrijwillige basis geboorteafwijkingen in de jaren 1975, 1976 en 1977. Het gaat om beperkte cijfers op basis van één dunbevolkte provincie. Bovendien gaat het om de jaren na de officiële waarschuwing over het gebruik van Duogynon als zwangerschapstest. Toch staat het middel elk jaar opnieuw in de lijst. De tabellen zijn geen sluitend bewijs voor een causaal verband, maar ze tonen wel dat moeders die Duogynon slikten inderdaad kinderen kregen met geboorteafwijkingen. In 1975 werd een baby geboren met een hartafwijking. In 1976 beviel een vrouw van een kind met polydactylie, meer dan vijf vingers of tenen per hand of voet. In 1977 werden kinderen geboren met een waterhoofdje of een hazenlip.

Krantenartikel in een doosje

We vragen Belgische patiëntenorganisaties om een oproep te verspreiden. ‘We gaan bejaarde vrouwen hier niet mee lastigvallen’, is het antwoord. In Nederland, waar Duogynon ook volstrekt is vergeten, gaat het anders. ‘Natuurlijk, we plaatsen de oproep op onze website.’

‘Ik las je oproep’, mailt Petra Oostenveld. ‘Ik ben geboren in 1967 met een fistel tussen slokdarm en luchtpijp, waardoor ik moeilijk kon ademen en eten. Ik ben als baby meermaals geopereerd. Daarbij zijn mijn stembanden geraakt, waardoor ik een hese, hoge stem heb. Ik wist lang niet wat de oorzaak was. Na het overlijden van mijn moeder maakte ik het ouderlijke huis leeg. In een lade vond ik een doosje met enkele oude canules. Ik herkende deze buisjes meteen omdat ze een nare herinnering opriepen. Als kind moest ik ze gebruiken om het gaatje in mijn keel open te houden, zodat ik niet stikte. In het doosje vond ik ook een krantenknipsel uit 1975.’

In de bijlage zit een keurig uitgeknipt krantenartikeltje met een schreeuwende kop: ‘Tientallen verminkte baby’s na gebruik Duogynon.’ Oostenveld: ‘Ik kan het haar niet meer vragen. Maar omdat mijn moeder dit artikel jarenlang heeft bewaard in een doosje, vermoed ik dat ze Duogynon slikte toen ze zwanger was. Kun je navragen of er in het buitenland ook mensen met mijn geboorteafwijking zijn?’

‘Meerdere van onze leden in het Verenigd Koninkrijk zijn geboren met een fistel tussen slokdarm en luchtpijp’, bevestigt Lyon de volgende dag.

‘Weg met twijfels’

Het wetenschappelijke debat over Duogynon is een opeenvolging van twijfels. Al decennialang worden studies die wijzen op de mogelijke schadelijke effecten teruggefloten. Een correlatie is geen causaal verband. Statistisch insignificant. Methodologische fouten. In 2017 beslist de Britse Commission on Human Medicines dat een ‘causaal verband’ niet kan worden bewezen aan de hand van aftandse studies van vijftig jaar oud. Lyon komt tegen de beslissing in opstand. In haar woorden: ‘Ze konden toch ook niet bewijzen dat er geen verband was?’

Carl Heneghan van de Universiteit van Oxford buigt zich in 2018 opnieuw over de data. Hij komt tot een ander besluit. Volgens hem verhogen hormonale zwangerschapstesten het risico op geboorteafwijkingen met 40 procent. Vooral afwijkingen aan het hart, het centrale zenuwstelsel, het skelet en de ledematen. In hetzelfde jaar begint Neil Vargesson met nieuw onderzoek aan de Universiteit van Aberdeen. Ditmaal geen analyse van gegevens uit de jaren zeventig, maar experimenteel onderzoek volgens hedendaagse wetenschappelijke standaarden. De embryo’s van zebravissen krijgen de bestanddelen van Duogynon toegediend. Er is schade aan verschillende orgaansystemen – een causaal verband.

In juli 2020 beslist een nieuwe onderzoekscommissie in het Verenigd Koninkrijk dat hormonale zwangerschapstesten van de markt moesten zijn verwijderd in 1967, meteen na de studie van Gal. Deze maand stapt Lyon opnieuw naar de rechtbank. De beschuldigde is het farmaceutische bedrijf Bayer, dat Schering in 2006 overnam. ‘Het gaat al lang niet meer over mijzelf en mijn dochter’, zegt de 74-jarige Lyon. ‘Ik wil dat de waarheid uitkomt.’

In de jaren zestig sierde een foto van een glimlachende vrouw de verpakking van Duogynon. Op het roze doosje stond de slogan ‘Weg met twijfels’. Ironisch, want ondertussen bestaan die twijfels al vijftig jaar.

Bayer reageert: ‘Geen bewijs voor oorzakelijk verband’

‘Bayer leeft mee met mensen die dagelijks worstelen met de gevolgen van lichamelijke handicaps’, laat persverantwoordelijke Joris Poppe weten. ‘Het geheel van het beschikbare wetenschappelijke bewijs ondersteunt echter niet het bestaan van een oorzakelijk verband tussen het gebruik van Duogynon en ongunstige resultaten tijdens de zwangerschap. Dat is ook de conclusie van beoordelingen door regelgevende instanties in het Verenigd Koninkrijk en de Europese Unie.’

FAGG reageert: ‘Wij beschikken niet over de gevraagde documenten’

Het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (FAGG) laat weten dat zijn medewerkers opzoekingen in het archief hebben verricht, maar dat de gevraagde documenten niet konden worden teruggevonden. ‘Het feit dat op grond van de wet op de openbaarheid van bestuur inzage dient te worden verleend, wordt op geen enkele wijze door het agentschap betwist. Het FAGG kan eenvoudigweg geen toegang verlenen tot documenten waar het niet over beschikt.’

Over het overleg met Schering in de jaren zeventig kan het FAGG geen inlichtingen geven, omdat er geen contacten meer zijn met de toenmalige leden van de Geneesmiddelencommissie. Het agentschap benadrukt dat de werking van de Commissie voor Geneesmiddelen sterk is geëvolueerd sinds de jaren zeventig. ‘De wetgeving inzake de evaluatie van geneesmiddelen is strenger geworden, met steeds meer strikte wetenschappelijke richtsnoeren. Het toezicht gebeurt nu zowel op het Europese als op het Belgische niveau. Op beide niveaus is er een strikt en transparant beleid van controle van mogelijke belangenconflicten. Ook worden sinds 2016 vertegenwoordigers van patiëntenorganisaties opgenomen als waarnemende leden. Zo staat het belang van de patiënt gegarandeerd altijd centraal.’