Coronahysterie? ‘Moeten er dan mensen sterven omdat niet op tijd aan de alarmbel werd getrokken?’

België raadt indoor massa-evenementen af. Britse supermarkten doen voeding op rantsoen. Mondmaskers in Duitse ziekenhuizen worden gestolen en in Oostenrijk vormen ze het nieuwste smokkelwaar. Angst is niet altijd de beste raadgever, maar volgens experts in dit geval wel gegrond.

Italië gaat in volledige lockdown, alle scholen in Madrid blijven gesloten, de beurzen kleuren bloedrood en lege winkelrekken en mondmaskertekorten zijn wereldwijd een feit. Het nieuwe coronavirus verspreidt zich aan een recordtempo. Toch lijkt de angst nog net een versnelling hoger geschakeld te hebben. Kunnen we van een massahysterie spreken?

“Massahysterie” vindt professor sociale psychologie aan de UGent Alain Van Hiel een nogal ongemakkelijk woord. ‘Hysterie lijkt te impliceren dat de angst ongegrond is, dat er geen reëel gevaar bestaat, terwijl dat in dit geval niet te ontkennen valt. Want de risico’s voor bepaalde bevolkingsgroepen zijn toch tamelijk stevig. Een mortaliteitsgraad tot vijftien procent bij tachtigplussers is niet min. “Massa-angst” zou misschien een betere term zijn. Het klinkt op z’n minst al een pak neutraler.’

Ook sociaal-, gezondheids- en mediapsycholoog Koen Ponnet van de UGent vindt de term “massahysterie” niet helemaal gepast. ‘Massahysterie is een groot woord. De angst die er vandaag heerst is eerder een ‘zou het ook mij treffen’-angst of een ‘wat moet ik doen als het mij treft’-angst.’

Coca-Colacrisis

Net zoals Van Hiel benadrukt Ponnet het aspect ‘ongegrond’ bij een hysterie, dat duidelijk naar voren kwam in de Coca-colacrisis van juni 1999. ‘In een maand tijd meldden 1.200 mensen zich toen ziek na het drinken van Coca-cola. De toenmalig minister van Volksgezondheid reageerde met een verbod op de verkoop van Coca-colaproducten en de Belgische fabrieken werden tijdelijk stilgelegd. Achteraf bleek het om een mass sociogenic illness te gaan, wat wijst op massaal ziektegedrag zonder aantoonbare medische oorzaak. Dàt was een schoolvoorbeeld van massahysterie. Maar wat vandaag gebeurt, heeft wel degelijk een oorzaak én een risico.’

Waar de vergelijking met de Coca-colacrisis wel opgaat, is in de manier waarop de angst zich verspreidt. ‘Wij mensen zijn sociale dieren’, zegt Van Hiel. ‘We worden gemakkelijk beïnvloed door het doen en laten van onze omgeving en wat zij belangrijk vindt. Zeker in situaties waar onzekerheid troef is, ben je geneigd je aan anderen te spiegelen.’

Informatiegebrek

En dat is exact wat vandaag gebeurt. Want hoewel de media overvloedig berichten, heerst er volgens Ponnet toch een informatiegebrek. ‘Zeker geen algemeen gebrek, maar als het aankomt op praktische informatie over wat wel en niet te doen om het virus tegen te gaan, wordt er naar mijn mening te weinig geduid. Door de onzekerheid die dit informatietekort veroorzaakt weten we niet hoe ons te gedragen en gaan we anderen imiteren. Maar die anderen worden evenzeer met een informatietekort geconfronteerd, waardoor ze niet meteen de meest betrouwbare bron zijn.’

Dit imitatiegedrag kan volgens beide experts de angst uitvergroten. ‘Want als je het puur objectief bekijkt, is de angst van de actieve bevolking voor hun gezondheid niet zo gegrond. Voor zeventigplussers, mensen met een zwakke gezondheid en ouders van jonge kinderen is het een ander verhaal. Voor hen brengt het virus inderdaad ernstige risico’s met zich mee.’

Maar dit virus gaat verder dan gezondheid alleen. Economisch gezien lijkt de angst Ponnet dan weer wel gegrond. ‘De onrust op de beurs doet mensen beseffen dat ziek worden niet het enige gevaar is, wat het gevoel van onveiligheid versterkt.’

Angstcultuur

Volgens sommigen leven we vandaag in een angstcultuur. Zo zei massapsycholoog Hans Van de Sande in Humo dat er iets collectief veranderd is in onze beleving van veiligheid. ‘We wonen in één van de meest veilige landen ter wereld, maar we zijn nog nooit zo bang geweest.’ Van Hiel kan zich daar wel in vinden. ‘We hebben een enorme behoefte aan controle. Die controle mag dan wel vaak een illusie zijn, meestal is hij wel voldoende om de angst weg te nemen. Controleverlies maakt ons angstig en meer dan vroeger is dat iets van onze cultuur.’

Ponnet bestempelt het als een oergevoel. ‘Angst is van alle tijden. Wat vandaag wel het geval is, is dat het zich dankzij de nieuwe media vlugger verspreidt. Angst wordt veroorzaakt door het gevoel dat je kwetsbaar bent. Wanneer je niet weet dat je kwetsbaar bent omdat die informatie niet tot bij jou komt, ben je waarschijnlijk veel minder angstig.’

De rol van de media

Media helpen angst sneller te verspreiden, maar kunnen hem ook helpen inperken. Hoe meer informatie, hoe beter volgens Ponnet. ‘Goede informatie is de basis van alles. Duiding over ‘wat te doen als’ kan helpen om de angst te dempen.’ Dat beaamt ook Van Hiel. ‘Op angst inspelen is een van de meest effectieve manieren om mensen hun gedrag te laten veranderen. De enige voorwaarde daarbij is dat je dan ook met concrete oplossingen moet komen. Denk aan instructies rond hoe je handen te wassen en de aanbeveling een meter afstand te houden.’

‘Ik ga ervan uit dat de nodige maatregelen op gegronde redenen en niet in blinde paniek werden genomen. Ze hadden de impact van het virus ook meer kunnen relativeren, zoals we bij de gewone seizoensgriep misschien net iets te veel doen. In dat geval was er minder angst geweest, maar ik weet niet of dat tot een betere situatie zou leiden’, zegt Van Hiel. ‘Want ook bij de seizoensgriep valt de mortaliteitsgraad bij kwetsbare groepen niet te negeren, waardoor wat extra omzichtigheid wat betreft hygiëne en fysiek contact zoals vandaag volgens mij niet misplaatst zou zijn.’

‘Angst is misschien niet de meest aangename emotie, maar we willen toch ook niet dat er mensen komen te overlijden omdat er niet op tijd aan de alarmbel werd getrokken? Stel dat hier morgen zonder maatregelen tweeduizend mensen sterven, en met maatregelen duizend, dan vind ik het verschil van die duizend mensenlevens het meer dan waard om even in paniek te schieten.’