Volksprediker Tanchelm :

Tanchelm, ook wel bekend als Tanchelyn, wordt wel de bekendste ketter uit de middeleeuwse geschiedenis der Nederlanden genoemd. Een kerkhervormer volgens zijn aanhangers, de antichrist op aarde volgens de aartsbisschop.

In feite weten we echter bitter weinig over hem, omdat wij slechts twee bronnen hebben die iets over hem vertellen: een brief uit omstreeks 1113 van de kanunniken van het Utrechtse domkapittel gericht aan Frederik, de aartsbisschop van Keulen (waaronder het bisdom Utrecht ressorteerde) en een levensbeschrijving van de heilige Norbertus van Xanten. Daar moeten we het mee doen, twee bronnen geschreven door felle tegenstanders van Tanchelm en die dus naar alle waarschijnlijkheid een gekleurd en vertekend beeld van hem geven.

God meer gehoorzamen dan mensen

In de brief aan de aartsbisschop van Keulen vraagt het domkapittel Tanchelm, die door hem gevangen wordt gehouden, niet vrij te laten omdat hij een gevaar is voor de christelijke gemeenschap. Om hun verzoek te onderbouwen doen de kanunniken een boekje open over deze aartsketter, die vooral actief was als rondtrekkende volksprediker in Zeeland en Vlaanderen. Verkleed als monnik hekelde hij de geestelijkheid, die volgens hem hun spirituele taken verzaakten en slechts oog hadden voor geldelijk gewin, aardse geneugten en seksueel genot. Daarom hadden de door hen toegediende sacramenten geen waarde, omdat volgens hem deze genademiddelen hun kracht en werking ontleenden aan de heiligheid en waardigheid van hun bedienaars. Om dezelfde reden verwierp hij de kerkelijke hierarchie aangezien in de Bijbel te lezen staat dat men God meer moet gehoorzamen dan de mensen, ook al beweren deze mensen God te vertegenwoordigen hier op aarde. Vanwege hun onwaardige gedrag hadden zij geen recht van spreken en zeker geen recht om van de gelovigen te eisen dat zij een tiende deel van wat zij verdienden of voortbrachten, af te staan aan de kerk, door Tanchelm omschreven als een bordeel. Vandaar dat hij zich presenteerde als de nieuwe messias, de teruggekeerde Christus, ja zelfs als God in eigen persoon, omdat de Heilige Geest in hem was nedergedaald. De kerk, de ware christelijke gemeenschap, was hij zelf samen met zijn volgelingen.

Verloofd met de heilige Maria

Door deze hoogmoed, de eerste doodzonde en de wortel van alle kwaad, verblind, liet hij een beeld van de heilige maagd Maria bij zich neerzetten en presenteerde haar aan zijn volgelingen als zijn verloofde, hoewel het toch algemeen bekend was dat hij zich omringde met vrouwen met wie hij het bed deelde, aldus de kanunniken. Aan weerszijden van het verloofde stel stonden twee offerkisten, de ene bestemd voor zijn vrouwelijke volgelingen, de andere voor de mannen, en jawel, het goedgelovige volk snelde toe om geld, sieraden en andere kostbaarheden te offeren aan de aanstaande bruid en bruidegom. En zo, aldus de kanunniken, vertoonde hij meer tekenen van hoogmoedswaanzin. Zo deelde hij het water waarin hij zich had gebaad onder zijn aanhang om ervan te drinken of te bewaren als een relikwie. Kortom, zo besloten de kanunniken hun brief, deze vijand van de kerk, deze aartsketter, deze gif spugende valse monnik, deze antichrist moest voor altijd gevangen blijven, want als hij zou terugkeren zou dit wel eens het einde kunnen betekenen van de enige, ware kerk in de Lage Landen. De brief had echter niet het gewenste effect. Tanchelm werd kort daarna op vrije voeten gesteld en hervatte zijn missie in de zuidwestelijke Nederlanden. In 1115 werd hij echter in Antwerpen doodgeknuppeld in een bootje door een priester met wie hij de Schelde wilde oversteken.

De helende kracht van Norbertus

Daarmee was de geest niet terug in de fles. De blijde boodschap die Tanchelm had verkondigd, bleef voor velen een inspiratiebron, temeer omdat hij bij zijn aanhang de status van martelaar moet hebben verkregen, aangezien hij juist door een priester was vermoord, een representant dus van de door hem zo bekritiseerde geestelijkheid. Reden voor het kerkelijk gezag Norbertus van Xanten in de arm te nemen, een man die zijn jeugd had vergooid aan de ijdelheden des levens, maar, eenmaal tot inkeer gekomen, de weg van de apostolische armoede had gekozen en sindsdien een reputatie had verworven als wonderdoener, genezer van zieken en epileptici, temmer van wilde dieren en vooral als stichter van een nieuwe kloosterorde in Prémontré in Noord-Frankrijk. In 1122 maakte hij zijn opwachting in Antwerpen om met het wapen van het woord, niet met het zwaard, de verderfelijke dwalingen van Tanchelm te bestrijden. Zo overtuigend was zijn optreden dat weldra Tanchelms beweging als een kaars uitging, zijn volgelingen hun god begonnen te verloochenen en van Tanchelm weinig meer overbleef dan stof, door Norbertus vertrapt in het slijk der aarde. Wederom had de ware christelijke religie gezegevierd, een God welgevallige daad die sindsdien door de premonstratenzen of norbertijnen jaarlijks op 11 juli wordt herdacht.

Een integere prediker

Over wat Tanchelm heeft bezield is relatief veel geschreven, misschien wel omdat we zo weinig over hem weten. Jaap van Moolenbeek heeft in een doorwrocht artikel in het Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis 7 (2004) de discussie over Tanchelm samengevat. Hij zelf is tot de conclusie gekomen dat Tanchelm een integer persoon moet zijn geweest, die in het kielzog van de door paus Gregorius ingezette kerkhervorming in de tweede helft van de 11de eeuw, oprecht geprobeerd heeft de kerk in de kuststreek te hervormen, ja zelfs misschien heeft geprobeerd om net als Norbertus een nieuwe kloosterorde te stichten onder de bescherming van Maria.