Stamboomonderzoek in Nederland en België

Afgaande op het grote aanbod van verenigingen, websites en cursussen, de vele boeken die over dit onderwerp verschijnen en het succes van televisieprogramma’s als Verborgen Verleden en Ben ik familie van?, is de belangstelling voor familiegeschiedenis in Nederland en België groot. Iedereen die hierdoor gestimuleerd wordt om zich te verdiepen in de eigen stamboom, raakt regelmatig verwikkeld in een interessante speurtocht die niet alleen inzicht geeft in de geschiedenis van de betreffende familie, maar de onderzoeker ook in staat stelt om meer algemene historische ontwikkelingen beter te begrijpen aan de hand van concrete voorbeelden uit de eigen stamboom. Hoe kun je dat onderzoek het beste aanpakken, welke bronnen zijn er beschikbaar?

Stamboomonderzoek wordt ook wel genealogisch onderzoek genoemd, afgeleid van de Latijnse woorden genus (geslacht) en logos (kunde). Wil je op een goede manier stamboomonderzoek doen, dan zijn de volgende zaken belangrijk: de voorbereiding, een kritische houding, de bronverantwoording, een goede bewijsvoering, respect voor privacy, aandacht voor auteursrecht en het delen van je onderzoeksresultaten. Gezamenlijk vormen zij de ‘zeven pijlers’ van het stamboomonderzoek.

De werkwijze is vergelijkbaar met die van historici. Je gaat uit van een vraagstelling, doet eerst oriënterend onderzoek en daarna bronnenonderzoek, verwerkt de verzamelde gegevens en trekt tot slot een conclusie waarin je een antwoord geeft op de onderzoeksvraag. Aangezien je de bronnen kritisch bestudeert en de gegevens systematisch verwerkt, staat dit ook wel bekend als de ‘kritische genealogische methode’. De toenemende digitalisering heeft deze werkwijze niet veranderd, maar wel makkelijker gemaakt omdat steeds meer genealogische bronnen via de computer raadpleegbaar zijn.

Nou wordt het leuk!

Voordat je met bronnenonderzoek start, dien je te controleren of er al over de betreffende familie is gepubliceerd. Op die manier voorkom je onnodig dubbel werk. Wel is het belangrijk om de gepubliceerde gegevens te vergelijken met de originele archiefstukken. Lang niet iedere gepubliceerde stamboom is even betrouwbaar. Via zoekopdrachten op Google en de websites CBG.nl (Nederland) of familiekunde-vlaanderen.be (België) wordt snel duidelijk of er digitale of papieren onderzoeksresultaten beschikbaar zijn.

Wanneer er nog geen stamboom is gepubliceerd, begint het bouwen daarvan met het verzamelen van namen, data en plaatsen. Deze informatie is grotendeels afkomstig uit zogenoemde basisbronnen: bevolkingsregister, burgerlijke stand en doop-, trouw- en begraafregisters.

Deze ‘kale’ stamboom kan je verder aankleden met beschrijvingen die gebaseerd zijn op gegevens uit aanvullende bronnen, zoals notariële of rechterlijke archieven. Je bent dan bezig met het uitwerken van een heuse familiegeschiedenis. Dat is misschien wel het leukste en interessantste onderdeel van het onderzoek. Je krijgt daardoor namelijk meer inzicht in het leven van je voorouders: de dagelijkse beslommeringen, de leefomstandigheden en de hoogte- en dieptepunten uit hun bestaan. Wie weet ontdek je wel dat een voorouder net als Pieter Abrahamsz de Bruijn (1702-1775) vanwege onhandelbaar gedrag door de familie in een verbeterhuis werd opgesloten.

De onderzoeksresultaten kan je in verschillende vormen gieten. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen overzichten met voorouders en overzichten met nakomelingen. De ‘kwartierstaat’ is het meest gebruikte voorouderoverzicht. Uitgaande van één persoon (bijvoorbeeld jezelf) ga je op zoek naar de ouders, grootouders, overgrootouders, etc. Op die manier werd tijdens een uitzending van Verborgen Verleden duidelijk dat cabaretier Ruben Nicolai via onder andere de graven van Holland en Vlaanderen afstamde van keizer Karel de Grote (742-814). De meest populaire tegenhanger van de kwartierstaat is de ‘genealogie’. Daarin verwerk je de afstammelingen in mannelijke lijn van een bepaalde persoon.

Een keur aan hulpmiddelen bij je speurtocht

Wie meer informatie wil over de mogelijkheden, of hulp nodig heeft bij het uitzoeken van zijn familiegeschiedenis, kan onder andere terecht op CBG. nl en Familiegeschiedenis.be. Dat zijn de websites van de twee grootste genealogische organisaties in Nederland en België: het CBG|Centrum voor familiegeschiedenis (CBG) en Familiekunde Vlaanderen.

Het CBG werd opgericht in 1945 om stamboomonderzoek en de daarmee verbonden wetenschappen te bevorderen. Dankzij de vele verzamelingen die werden verworven, heeft het CBG een centrale functie gekregen als kennis- en documentatiecentrum voor stamboomonderzoek en familiegeschiedenis in Nederland. Sinds 2015 ligt de focus vooral op digitale dienstverlening.

Familiekunde Vlaanderen (www.familiekunde-vlaanderen.be) bestaat sinds 1964. Het is hét kennisknooppunt voor familiegeschiedenis en genetisch-genealogisch onderzoek in Vlaanderen en Brussel. Deze organisatie biedt naast talrijke bronnen en publicaties ook vorming, advies en informatie aan op het vlak van genealogie en familiegeschiedenis. Onderzoekers met Waalse voorouders kunnen terecht bij Géniwal, de grootste genealogische organisatie in Wallonië (www.geniwal.eu). GéniWal beschikt over diverse genealogische databanken en biedt ook ondersteuning door vrijwilligers aan.

Op de websites van het CBG en Familiekunde Vlaanderen wordt met behulp van stappenplannen, handleidingen, thema’s en bronbeschrijvingen uitgelegd hoe je onderzoek kan doen en welke bronnen er beschikbaar zijn. Ook wordt je doorverwezen naar andere websites, databanken en hulpmiddelen die van pas komen bij stamboomonderzoek. Onderzoekers die het liefst een papieren handboek raadplegen, kunnen voor Nederland het beste Verborgen Verleden.

Het Stamboomboek (Rob van Drie) ter hand nemen en voor België Speuren naar je voorouders (Jan Vanderhaeghe).

Zodra je een beeld hebt gekregen van de plaatsen waar je voorouders hebben gewoond, is het verstandig om contact op te nemen met lokale of regionale genealogische en historische (of heemkundige) verenigingen. Veel verenigingen bieden online databanken en publicaties aan. Ook kunnen ze adviseren omtrent de beschikbare genealogische bronnen in die bepaalde plaats of regio. Vooral in België is het onderzoek naar familiegeschiedenis sterk regiogebonden. Daar kunnen onderzoekers zich wenden tot één van de 22 lokale afdelingen van Familiekunde Vlaanderen of tot lokale heemkundige kringen (www.heemkunde-vlaanderen.be/heemkringen/heemkringen/).

Tijdens het onderzoek kom je vroeg of laat in contact met mede-genealogen. Bijvoorbeeld via genealogische nieuwsgroepen, forums of sociale media. De bekendste Nederlandse genealogische nieuwsgroep is soc. genealogy.benelux. Daarnaast is het Stamboomforum een veel bezocht genealogisch forum. In België kan je onder andere terecht bij de grootste genealogische Facebookgroep van België (www.facebook.com/groups/familiekunde/) en Forumfamiliekundeheemkunde.be.

In het contact met andere onderzoekers is het ook belangrijk dat je zoveel mogelijk je eigen onderzoeksresultaten deelt. Met behulp van de aanvullingen en correcties die je dan krijgt, kan je de kwaliteit van je onderzoek verbeteren. Naast de eerder genoemde nieuwsgroepen, forums en sociale media kan je onderzoeksresultaten ook delen via een boek of e-book, een eigen website, webservices (zoals MyHeritage, Geneanet en GenealogieOnline) of een blog.

Privac ywetgeving maakt het zoeken lastiger

Stamboomonderzoekers hebben verschillende bronnen tot hun beschikking, zowel online als in archieven. De privacywetgeving vormt hierbij de belangrijkste beperking. In Nederland worden meeste persoonsgegevens pas na een bepaalde tijd openbaar: geboorteakten na honderd jaar, huwelijksakten na 75 jaar en overlijdensakten na vijft ig jaar. In België is stamboomonderzoek gebonden aan nog striktere privacyregels. Daar zijn persoonsgerelateerde gegevens tot honderd jaar na het overlijden normaliter niet raadpleegbaar voor niet-rechtstreekse verwanten. De algemene regel is dat de persoonsgegevens waarover de overheid beschikt pas na minstens honderd jaar (of zelfs 120 jaar in het geval van de bevolkingsregisters) mogen worden vrijgegeven. Wil je recentere gegevens inzien, dan moet je daarvoor een verzoek indienen bij het stads- of gemeentebestuur waar deze registers worden bewaard. Dat maakt genealogisch onderzoek in België een tikkeltje uitdagender dan in Nederland. Toch zijn er nog genoeg andere manieren om recente persoonsgegevens terug te vinden.

Zo kun je beginnen met het verzamelen van informatie in je directe omgeving. Gegevens over ouders en naaste familieleden zijn meestal wel bekend, maar details over eerdere generaties liggen vaak minder vers in het geheugen. Informeer daarom bij familieleden wat zij nog weten. Zijn in je directe omgeving niet of nauwelijks recente persoonsgegevens te vinden, dan kunnen het CBG en Familiekunde Vlaanderen je verder helpen. Bijvoorbeeld met behulp van de door deze organisaties verzamelde rouwberichten, bidprentjes en familieadvertenties. Je kan bij het CBG ook uittreksels van persoonskaarten en persoonslijsten aanvragen van na 1938 overleden Nederlanders. Daarop staan onder andere de naam, datum en plaats van geboorte, huwelijk en overlijden, het beroep en gegevens over ouders, partner(s) en kinderen.

Zodra je voorouders hebt gevonden die ten minste honderd jaar geleden geboren of overleden zijn, kan je gaan zoeken in de registers van de burgerlijke stand en in het bevolkingsregister. In de eerstgenoemde bron worden sinds 1796 (België) en circa 1811 (Nederland) alle geboortes, huwelijken, echtscheidingen en sterfgevallen bijgehouden. Het gaat hierbij om momentopnamen. Vergelijkbare gegevens kan je ook terugvinden in het bevolkingsregister, dat in België in 1847 en in Nederland in 1850 is ingevoerd. Hierin worden de veranderingen in de situatie van een huishouden of persoon over een langere periode bijgehouden.

Wil je nog dieper je familiegeschiedenis induiken, dan raadpleeg je kerkelijke doop-, trouw- en begraafregisters (ook wel dtb-registers of parochieregisters genoemd). Over het algemeen gaan die terug tot de periode 1600-1650. Slechts incidenteel zijn oudere registers bewaard gebleven.

Een relatief nieuwe bron voor stamboomonderzoek is DNA. De beschikbare DNA-tests worden almaar goedkoper en leveren steeds nauwkeuriger verwantschapsgegevens op. Dat maakt het eenvoudiger om familiebanden aan te tonen die niet met behulp van schriftelijke bronnen kunnen worden bewezen. Deze toepassing staat ook wel bekend als ‘genetische genealogie’.

Blijf proberen en variëren

Dankzij de voortgaande digitalisering van archiefstukken en het online publiceren van stambomen wordt het steeds makkelijker om vanuit huis genealogisch onderzoek te doen. Met betrekking tot de burgerlijke stand, bevolkingsregisters en dtb-registers zijn er twee belangrijke websites: WieWasWie in Nederland en het Rijksarchief in België (search. arch.be). Als je daar de juiste persoon niet kunt vinden, probeer dan eens een andere schrijfwijze van de naam. Vooral in de periode vóór 1796/1811 kan de spelling variëren, maar ook in de registers van de burgerlijke stand worden personen soms onder verschillende namen vermeld. Daarnaast dien je rekening te houden met naamswijzigingen. Zo ging David Aap (1834-1906) vanaf 1886 officieel als ‘David Davids’ door het leven.

Er zijn eveneens online databanken beschikbaar met rouwberichten, bidprentjes en familieadvertenties: CBG Verzamelingen en Delpher in Nederland en Doodsprentjes en Inmemoriam in België. Voor de grootste verzameling Belgische rouwberichten en bidprentjes dient echter nog een bezoek te worden gebracht aan de documentatiecentra van Familiekunde Vlaanderen.

Andere handige online databases zijn CBG Familiewapens, CBG Familienamen, FamilySearch. org, Familienaam.be, Geopunt en Cartesius. De twee laatstgenoemde websites bevatten Belgische historische kaarten, zoals de bekende 18de-eeuwse Ferrariskaart en de primitieve kadasterplannen (1826-1843).

Het verwerken van de genealogische gegevens geschiedt eveneens in toenemende mate digitaal. Er zijn tal van genealogische computerprogramma’s beschikbaar waarmee een stamboom kan worden gebouwd. De keuze hangt vooral af van de wensen van de onderzoeker. Aldfaer is een veelgebruikt programma, dat je gratis kan downloaden via www.aldfaer.net

Om welke reden ook; stamboomonderzoek leeft

Er is in Nederland en België nooit onderzoek gedaan naar de populariteit van stamboomonderzoek en de aantallen geïnteresseerden. Wel is duidelijk dat familiegeschiedenis leeft. Zo worden er relatief veel boeken uitgegeven waarin familiegeschiedenis het centrale thema vormt. Niet alleen door de genealogen zelf, maar ook door professionele schrijvers als Geert Mak. Daarnaast is in Nederland de televisieserie Verborgen Verleden, waarin bekende Nederlanders op zoek gaan naar hun familiegeschiedenis, behoorlijk populair. De serie gaat binnenkort zijn tiende seizoen in en gemiddeld werd iedere aflevering bekeken door 500.000 mensen. In België werd in 2015 het eerste genealogisch televisieprogramma voor kinderen uitgezonden, met als titel Ben ik familie van? (KetNet). Enkele kinderen gingen hierin op zoek naar hun al dan niet bekende voorouders. De genealogische verenigingen in Nederland en België kunnen eveneens op grote belangstelling rekenen. Zo heet het CBG ongeveer 12.000 Vrienden en telt Familiekunde Vlaanderen ongeveer 3.800 leden. De belangrijkste evenementen van deze organisaties, het Famillement (dat om de twee jaar door het CBG wordt georganiseerd), en het jaarlijkse congres van Familiekunde Vlaanderen, trekken iedere keer enkele duizenden bezoekers.

Of deze populariteit het gevolg is van een reactie op de globalisering, zoals sommigen beweren, blijft vooralsnog de vraag. Wel is duidelijk dat veel mensen plezier beleven aan deze interessante bezigheid.