Oranjesaga

Allegorie op de triomftocht van de Prins van Oranje, de latere koning Willem II, als held van Waterloo. (Rijksmuseum Amsterdam)

Redactie Knack

18-12-2018, 20:00 Bijgewerkt op: 21-01-2021, 07:47

Wat de Patriottenbeweging (1781-1787) niet voor elkaar kreeg, lukte in 1795 Franse en ‘Bataafse’ revolutionairen. De vermolmde Republiek der Verenigde Nederlanden stortte in en haar hoogste ambtenaar, stadhouder Willem V, koos het hazenpad. De rol van het Oranjehuis leek uitgespeeld. De daarop gevolgde lotgevallen van Oranje heeft Jeroen Koch uitgebreid onderzocht en in een Europees kader geplaatst.

Niet lang nadat Oranje uit het zicht was verdwenen, beheerste Napoleon het Europese toneel. Willem Frederik, de zoon van de verdreven stadhouder, wrong zich in allerlei bochten om ergens weer een positie te verwerven. Na de Russische veldtocht leek Napoleons val nabij. Zijn vorstelijke tegenstanders kwamen in Wenen bijeen om de oude orde te herstellen. Willem Frederik, intussen door notabelen naar Nederland teruggeroepen als ‘soeverein vorst’, mocht op de achtergrond meedoen met de herordening van Europa. Hem werd uiteindelijk door het Wener Congres een gebied toebedeeld met ongeveer de grootte van de huidige Benelux, waarover hij als koning Willem I mocht gaan regeren. Een glorieuzer terugkeer had het Huis zich niet kunnen wensen: vorst over een middelgrote mogendheid, het ‘bolwerk van Europa’ tegen Frankrijk.

Na de Franse Revolutie en Napoleon bevond Europa zich in het brakke water van reactie en revolutie. De vorsten waren weliswaar op hun tronen teruggezet, maar de angst anders het lot te zullen delen van Lodewijk XVI, bevorderde het inzicht dat bepaalde nieuwigheden voor lief moesten worden genomen. Niet zonder moeite werd afstand gedaan van de idee dat het volk vorstelijk bezit was. Parallel aan de groeiende invloed van de bourgeoisie, ontwikkelde zich het burgerlijke koningschap. De bijnaam van Willem I wijst al in die richting: koning-koopman. Vooruitstrevend op economisch gebied, was Willem I op politiek terrein van een paternalistische eigengereidheid. In het revolutiejaar 1830 verspeelde hij de kans de eenheid van zijn land te bewaren. De grote mogendheden die de Weense orde zouden bewaken, liet Willem vallen als een baksteen: de ‘ondankbare Belgen’ konden zich losmaken van hun noorderburen. Als reactie daarop schaarden de laatsten zich hechter rondom de troon – totdat het schandaal losbrak van Willems morganatische relatie met een katholieke, Zuid-Nederlandse dame.

De tweede koning Willem, alom geliefd als de ‘held van Waterloo’, toonde meer begrip voor de tijdgeest maar zat toch behoorlijk in zijn maag met de plannen van Thorbecke en gezellen. 1848 was, zo mogelijk, een nog heftiger revolutiejaar. Dankzij dit rumoer en enige chantage schoot Willem II bijtijds zijn oude idee te binnen van het ‘populaire koningschap’: een koningschap ten dienste van het volk: Thorbecke kreeg alsnog zijn zin met de liberale grondwet van datzelfde jaar. Kort daarop stierf Willem II.

Willem III begon met grote weerzin aan een koningschap waarbij hij onderworpen zou zijn aan een grondwet. Hij verwierf met zijn zonderlinge gedrag de bekende bijnaam ‘koning Gorilla’ die maar weinig bakte van ‘zijn baantje’. Een twijfelachtige transactie rond Luxemburg, waarvan hij formeel groothertog was, bracht hem zodanig in de nesten dat hij het hoofd moest buigen voor de Staten-Generaal. Met zijn tweede vrouw, de meer dan veertig jaar jongere Emma van Waldeck Pyrmont, kwam hij in rustiger vaarwater, bevestigd door de geboorte van hun dochter Wilhelmina. Ook daarmee redde Emma het voortbestaan van de Oranje-dynastie. Moeder en dochter – Willem was in 1890 overleden – vervulden met grote toewijding de rol van een voorbeeldig gezin waaraan de natie zich kon spiegelen, gekoesterd in de warmte van het Oranjezonnetje.

Jeroen Koch laat zien hoe het wel en wee van het Oranjehuis meedeint op de golfslag van internationale ontwikkelingen. In een woelige periode verandert alles rondom maar het Huis blijft overeind. De herwonnen schittering na de déconfiture van Willem V verbleekte geleidelijk aan weer, maar te zelfder tijd won het koningschap aan symbolische glans, schandalen en misslagen ten spijt. De ‘Oranjesaga’ heeft Koch frank en vrij beschreven. Rijk beeldmateriaal maakt het geheel tot een fraaie uitgave.