Mathilde van Vlaanderen

Maud, Matilda of Mathilde van Vlaanderen. Drie namen die naar dezelfde Vlaamse prinses kunnen verwijzen. Als enige dochter van de graaf van Vlaanderen was ze een gewilde bruid, waarmee uiteindelijk Willem de Bastaard, hertog van Normandië, aan de haal ging.

Mathilde is iets na 1031 geboren. Haar ouders, graaf Boudewijn V en prinses Adela, dochter van de Franse koning, waren in 1028 gehuwd, maar hun huwelijk werd pas in 1031 geconsumeerd. Mathilde had nog twee broers, Boudewijn en Robrecht (de Fries). Familiaal was ze verwant met de Engelse en Franse koningshuizen en met de hertog van Bourgondië. Het was dus een gezochte bruid, zowel voor haar stamboom als voor het feit dat ze als adellijke echtgenote een band met het economisch steeds sterker wordende graafschap Vlaanderen zou beklinken. De relatie tussen graaf Boudewijn IV en hertog Richard van Normandië was goed. Toen Boudewijn (V) na zijn huwelijk in opstand kwam tegen zijn vader, vluchtte graaf Boudewijn (IV) naar de hertog van Normandië die hem een legermacht in bruikleen gaf om de orde te herstellen. Zoonlief onderwierp zich terug aan het ouderlijk gezag en kon bij de dood van zijn vader in 1035 het bewind overnemen. Het huwelijk tussen Mathilde en Willem werd allicht in 1050 gesloten en versterkte de banden tussen Vlaanderen en Normandië. Voor graaf Boudewijn was het een verzekeringspolis mocht zijn geopolitiek gekibbel met de Duitse keizer Hendrik III verkeerd uitdraaien. De echtelieden begonnen hun huwelijksceremonie in het Normandische grenskasteel van Eu. De hertog nam zijn echtgenote mee op een tournee door Normandië.

Geslagen en door de modder gesleurd

Brihtric Mau, heer van Tewkesbury, ambassadeur van koning Eduard de Belijder bij de graaf van Vlaanderen en genealogisch verwant met het oude koningshuis van Wessex, was haar eerste eigen keuze geweest. Hertog Willem was nadien in de ogen van haar ouders een goede partij. Volgens de abdijkroniek van Tours had ze eerst Willem afgewezen om hem pas als echtgenoot te verkiezen nadat hij haar voor de grafelijke kapel in Brugge had geslagen en door de modder had gesleurd. Nadat de graaf van Vlaanderen de Normandische hertog de oorlog verklaarde voor deze brutale daad, verkoos ze de durfal die haar en het grafelijk prestige had aangevallen. Het huwelijk werd in 1049 betwist door paus Benedictus X, allicht op aanstoken van de Duitse keizer, omdat beiden te nauw verwant waren. Twee eeuwen na het huwelijk haalde de anti-Normandische kroniek van Tours de huwelijksperikelen aan, blijkbaar vooral om het karakter van Mathilde te onderstrepen. Die dualiteit tussen goede echtgenote en een vrouw met een eigen wil die er niet voor terugschrok om tegen de wil van haar echtgenoot – die bekend stond voor zijn onverzettelijkheid en wreedheid – en andere mannen in te gaan diende in een moraliserend verhaal gegoten en verklaard te worden. Geruchten werden er door tegenstanders in ieder geval genoeg verspreid, zowel over Mathilde als Willem.

Paus Nicolaas II verklaarde in 1059 retroactief de eerdere pauselijke ban uit 1049 van hun huwelijk opgeheven. Als boetedoening dienden ze een abdij op te richten, waar de monniken en monialen voor hun zielenheil konden bidden. In Caen bouwden de hertog en de hertogin elk een afzonderlijke abdij, in plaats van een dubbelklooster voor vrouwen en mannen samen. Een belangrijke rem op de groei van de hertogelijke dynastie was opgeruimd.

Koninginnengeld

Op 18 juni 1066 werd de abdij La Sainte Trinité plechtig ingezegend in aanwezigheid van de hertogelijke familie, de belangrijkste clerici en edelen. Om de goddelijke zegen af te smeken over de Engelse campagne, werd op die dag hun dochter Cecilia als novice in deze abdij geplaatst. Vele Normandische edelen volgden het voorbeeld en schonken een dochter, zuster of hun moeder als non aan de abdij, samen met talrijke landerijen.

Mathilde werd als hertogin van Normandië niet alleen moeder van negen kinderen, maar als regent ook belast met het opvolgen van alle beleidszaken wanneer haar echtgenoot afwezig was, zoals tijdens de invasie en de verovering van Engeland. Ze was de eerste echtgenote van een koning van Engeland die ook effectief als koningin constitutioneel gekroond én gezalfd werd. Dit gebeurde in mei 1068 in de abdijkerk van Westminster, het toenmalig bestuurscentrum van Engeland. Haar bloedband met de roemruchte Engelse koning Alfred de Grote maakte haar kroning niet alleen een erezaak voor de Vlaamse grafelijke familie maar nog meer voor hertog Willem, die hiermee als koning een deel van de Angelsaksische kritiek kon weerleggen en de legitimiteit van zijn dynastie als nieuw Engels koningshuis versterkte. Niet alleen oude bloedbanden waren interessant, ook haar kennis van de Engelse mores was belangrijk. De familiale relaties tussen de graven van Vlaanderen en de Engelse koninklijke familie hadden daar zeker voor gezorgd. Als regentes in Normandië en koningin tekende ze veel charters. Ze was voor die periode intellectueel goed gevormd, naast de gewone hoogadellijke activiteiten die werden aangeleerd als borduren of musiceren, en hoe een prinselijk huishouden en domein te besturen. ‘Ze was de mooiste vrouw van haar tijd, vooral door haar hoge geboorte’, aldus aartsdeken en kroniekschrijver Fulcois van Beauvais. En ook een van de rijkste, want als koningin van Engeland had ze omvangrijke eigendommen en tienden gekregen, evenals het recht op een tiende van elke koninklijke boete, het Koninginnengeld.

Een koppig kind

Normandië bleef het politieke centrum, ook na de verovering van Engeland, waar het nog enkele decennia onrustig zou blijven. Mathilde was meestal te vinden in een van de hertogelijke paleizen in Caen, Rouen, Falaise, Bayeux, Bonneville-sur-Touques of Fécamp. Maar niet alleen in staatszaken was ze belangrijk. Ook in het regelen van familiale problemen hield ze het been stijf, ook tegenover haar echtgenoot. De oudere Willem kreeg het aan de stok met zijn eigen opvolger, die reeds in 1063 aangeduid was. De oudste zoon, Robert Curthose, klein van gestalte zoals zijn moeder maar even koppig als zijn beide ouders, botste frontaal met zijn broers in 1079. Deze familieruzie leidde tot een militair conflict waarbij vader Willem zijn twee jongste zoons volgde. Mathilde steunde evenwel onvoorwaardelijk haar oudste zoon, zelfs met geld, tegen de wil van haar echtgenoot in. Uiteindelijk kon ze in 1080 de familiale vrede herstellen.

Het tapijt herontdekt

Eind jaren 1720 werd het door de benedictijnenmonnik Bernard de Montfaucon als wonderbaarlijk erfgoed herontdekte tapijt van Bayeux toegeschreven aan de vaardige handen van de hertogin van Normandië en haar eredames. Een blijk van liefdevolle waardering voor het politieke en militaire doorzettingsvermogen van haar echtgenoot, de Normandische en Vlaamse edelen en soldaten die in de buurt van Hasting de Europese geschiedenis een nieuwe wending gaven. Die veronderstelling viel goed en resulteerde in een nieuwe iconografie die paste in de 19de-eeuwse tijdsgeest. Het wandtapijt verheerlijkt de invasie en is dus zeker belangrijk geweest voor de overgang van een hertogelijke naar een koninklijke status van Willem, die van Bastaard het epitheton ‘de Veroveraar’ kreeg. Wel spijtig dat inmiddels duidelijk is dat het wandtapijt niet door koningin Mathilde werd gemaakt, maar in opdracht van bisschop Odo van Bayeux. De halfbroer van de nieuwe koning wilde daarmee zijn eigen rol in de hele onderneming onderstrepen, van de planning over de veldslag tot de reorganisatie van het koninkrijk. Het werd ook niet in Bayeux gemaakt, maar in Canterbury.

Niet alleen als volleerd tapijtborduurster werd de Engelse koningin in beeld gebracht. Mathilde was met 1,52 meter klein van gestalte, zeker voor 19de- en 20ste-eeuwse normen. De reconstructieve afbeeldingen die in de 19de eeuw van de middeleeuwse koningin gemaakt werden, toonden haar als kleine vrouw met gelaatstrekken waarin die van een andere kleine koningin van dat moment weerspiegelden: Victoria.

Mathilde overleed in 1083 en werd begraven in haar abdij La Sainte Trinité te Caen, de Abbaye aux Dames. Haar echtgenoot Willem stierf in 1087 en werd eveneens begraven in zijn abdij St. Etienne in Caen, de Abbaye aux Hommes. Als hertogin en koningin heeft Mathilde een leven geleid dat duidelijk van grote geestelijke kracht getuigde. Een grote dame, klein van gestalte.