Huur eens een kerk af Zinvolle invulling

Verenigingen en inwoners van het Vlaams-Brabantse Zemst kunnen sinds september één van de zes parochiekerken afhuren. Het is een zoveelste voorstel om het kerkelijke materiële erfgoed in Vlaanderen een zinvolle invulling te geven. Door de complexiteit van de dossiers en de vele betrokken instanties lijkt de herbestemming van kerkelijk erfgoed op de processie van Echternach. Drie stappen vooruit en twee achteruit dus.

Dat de kerk in het midden staat, is bekend. Voor vele dorpelingen is het een baken in het landschap en in het collectieve geheugen. Daaraan tornen ligt delicaat. De Vlaamse overheid heeft het nodige geld uitgetrokken voor een expertisecentrum om lokale geloofsgemeenschappen bij te staan. Dit PARCUM is gehuisvest in de vroegere norbertijnenabdij van Park in Heverlee (Leuven). Naast wisselende tentoonstellingen over religieuze onderwerpen geven de medewerkers advies bij de zoektocht naar een herbestemming. Een databank van tientallen geslaagde projecten in binnen- en buitenland kan inspirerend werken. Voor Nederland zijn 25 projecten opgenomen. Ontwijde kerken vormen het prestigieuze decor voor boekhandels (Maastricht, Zwolle), horeca en hotel (Arnhem, Eindhoven, Sas van Gent) en cultuurcentra (Deventer, Vught, Veere, Groningen). Maar er zijn ook kleinschaliger initiatieven mogelijk zoals de scholen in Hengelo en Tweede Exloërmond (Drenthe).

Kieren in de wetgeving

Voor Vlaanderen zijn er gelijkaardige voorbeelden te geven, alleen verloopt de mentaliteitswijziging veel stroever. De loodzware erfenis van het rijke Roomse verleden allicht, maar ook de wetgeving is erg complex en dateert nog van de Franse tijd. Na de papenjacht onder de jakobijnen zocht Napoleon toenadering tot de kerk zodat de scheiding tussen kerk en staat niet waterdicht is. Het jonge België voerde godsdienstvrijheid in; de katholieke kerk had wel een bevoorrechte positie. De kerkgebouwen bleven eigendom van de staat met alle financiële lasten vandien en werden ter beschikking gesteld voor de rooms-katholieke eredienst. Volgens dezelfde logica werden priesters met overheidsgeld betaald. Concreet ligt het materiële beheer van de gebouwen in handen van de kerkfabriek. Dit is een officiële instelling per parochie, bestaande uit vrijwilligers waarvan men niet mag verwachten dat ze bijvoorbeeld een complex restauratiedossier volledig beheersen. Indien een kerkfabriek onvoldoende inkomsten heeft, is het gemeentebestuur wettelijk verplicht financieel bij te springen.

Gedeeld verleden

Het was Geert Bourgeois die in 2011 het vraagstuk van de leegstaande kerken op de politieke agenda plaatste. Als Vlaamsnationalist was hij niet gehinderd door al te nauwe banden met de kerk. Hij zag de sociologische realiteit van de ontkerkelijking onder ogen. Vijftig jaar geleden ging nog een derde van de Vlamingen wekelijks ter kerke, tegenwoordig is dat nauwelijks meer dan twee procent. Het aantal priesters is in die periode meer dan gehalveerd. Tot aan hun pensioengerechtigde leeftijd van 75 jaar kloppen de pastoors in het weekend overuren om hun verschillende parochies te bedienen. Vlaams minister Bourgeois was bevoegd voor binnenlands bestuur én erfgoed en beschikte zo over een krachtig instrument. Vlaamse subsidies voor restauratie van gebouwen en inboedel werden alleen uitgekeerd indien een gemeente een kerkenplan had opgesteld. Zo’n plan inventariseerde de mogelijkheden tot herbestemming op middellange en lange termijn.

In een verklaring over Het kerkgebouw. Betekenis en toekomst hebben de Belgische bisschoppen bedachtzaam hun visie op de leegstaande kerken geformuleerd. Ze wijzen erop dat een kerkgebouw meer is dan een locatie waar liturgische diensten worden gehouden. Het zijn plaatsen van stilte en persoonlijk gebed – ‘publieke vrijplaatsen voor elke burger, gelovig of niet’-en door het cultuurhistorische patrimonium dikwijls getuigen van een gedeeld verleden. In dat opzicht pleiten de bisschoppen voor het behoud van het publieke karakter en steunen ze een initiatief als Open Kerken. Die stichting probeert met tentoonstellingen en toeristische routes het kerkelijke erfgoed in België, (Noord-)Frankrijk en het Groothertogdom Luxemburg zo veel mogelijk toegankelijk te maken.

Grootstedelijke alternatieven

Soms is er geen zinvolle invulling voor een kerk meer mogelijk, zo geven de bisschoppen toe. Hun voorkeur gaat naar een nevenbestemming zodat het gebouw gedeeld wordt, weliswaar met respect voor de waardigheid van het gebouw. Een herbestemming tot een andere functie (bibliotheek, horeca…) is radicaler omdat dit een definitieve, onomkeerbare beslissing is. Afbraak is alleen bespreekbaar wanneer de waarde van gebouw en perceel dat van een bouwgrond benadert. De eindverantwoordelijkheid voor welke keuze dan ook ligt bij de bisschop. Dat is ook het grote verschil met Nederland waar kerken zelf voor hun inkomsten en onroerende goederen moeten zorgen en daarom sneller tot verkoop overgaan. Zoeken naar een ‘waardige’ invulling van een religieus gebouw blijft een moeilijke evenwichtsoefening. Er is ook een groot verschil tussen stad en platteland. Binnen een grootstedelijke context zijn er veel meer valabele alternatieven. In een multiculturele stad als Brussel zijn volgens de laatste cijfers zes kerken door anderstalige katholieken in gebruik genomen; elf kerken worden gedeeld met orthodoxe gemeenschappen van heel uiteenlopende origine, maar ook met kopten, protestanten en Assyriërs.

Op het platteland zijn de keuzemogelijkheden veel beperkter. Neem Hoegaarden, een gemeente van nog geen zevenduizend inwoners. Het telt vier parochiekerken die allemaal vanwege hun artistieke, historische en/of oudheidkundige waarde beschermd zijn. Eén kerk is intussen definitief gesloten bij gebrek aan priesters; de andere gesloten wegens de bouwvallige staat. Alleen de imposante Sint-Gorgoniuskerk in rococostijl zal in de toekomst als gebedshuis fungeren. Klein detail: wegens decennialange verwaarlozing heeft de Vlaamse overheid de gemeente verplicht het historische orgel te laten restaureren. Om dat te bekostigen gaat het katholieke gemeentebestuur de pastorij, ook een beschermd gebouw, te koop stellen. Tot voor kort was dat pas vloeken in de kerk.