Dr. Oetker en de oorlog

Dr. Oetker, wie kent die naam niet? De bakkerszoon die chemie ging studeren en een apotheek begon, waar hij in een achterkamer proeven nam met bakpoeder. Het resultaat was een perfecte mix, die werd verkocht in zakjes die precies voldoende inhoud bevatten om te verwerken met een pond meel. De firma Oetker maakte gebruik van de modernste technieken en een uniek marketingconcept. Het bedrijf groeide uit tot een enorm concern, maar speelde een verdachte rol tijdens de Naziperiode. Om op alle vragen een duidelijk antwoord te geven, heeft het bedrijf deze geschiedenis wetenschappelijk laten onderzoeken. Het resultaat ligt nu op tafel.

August Oetker werd geboren op Driekoningen van het jaar 1862. Zijn vader was meester bakker. De bakker en zijn vrouw ontzegden zich alles om hun veelbelovende zoon te laten studeren. Eerst naar het gymnasium en toen naar de universiteit in Berlijn om zich te wijden aan de natuurwetenschappen. Hij promoveerde in 1888 en trouwde het jaar daarop met Karoline Jacobi, de dochter van zijn hospita. Na een paar baantjes zag August kans om een apotheek in Bielefeld te kopen. De combinatie chemicus en bakkerszoon kwam hem te pas. In een kamertje achter de apotheek experimenteerde hij eindeloos met de samenstelling van bakpoeder, die hij bij een bevriende bakkerij testte. Het product sloeg aan en weldra zaten er steeds meer jonge vrouwen de hele dag zakjes met bakpoeder te vullen.

Het echtpaar Oetker kreeg twee kinderen, een meisje dat stierf als zuigeling en een in 1889 geboren zoon, Rudolf, die in de voetsporen van zijn vader trad. Rudolf studeerde af in maart 1914 en trouwde op 31 juli van datzelfde jaar met Ida Meyer. Een dag later brak de Eerste Wereldoorlog uit. Rudolf moest naar het front en hielp tijdens verlofdagen zijn vader het bedrijf gaande te houden. Het jonge echtpaar kreeg een meisje en daarna een jongen met de naam Rudolf-August, maar de geboorte van zijn zoon maakte Rudolf niet meer mee, want hij sneuvelde in 1916 in de Slag bij Verdun. Stamvader August stierf twee jaar later. Het snel groeiende bedrijf stond nu onder leiding van Karoline, de weduwe van August, in de wandeling Lina genoemd.

In 1899 werden twee miljoen zakjes bakpoeder gevuld en dat aantal groeide uit tot zes miljoen ondanks de Eerste Wereldoorlog. Toen Rudolf Oetker het leger in moest, had hij Richard Kaselowsky, zijn beste vriend sinds het gymnasium, gevraagd om voor zijn gezin en de zaak te zorgen, mocht hem iets overkomen.

‘Heller Kopf’

Richard Kaselowsky kwam uit een zakenfamilie. Hartproblemen voorkwamen dat hij in militaire dienst moest. Hij zocht zijn geluk in het bankwezen, en ging daarvoor een jaar naar Londen. Daar maakte hij kennis met de kippenfokkerij, een bedrijfstak die hem veel meer boeide dan het bankwezen. Terug in Duitsland begon hij even buiten Bielefeld een kippenfarm. Na de tragische dood van zijn beste vriend nam hij, zoals beloofd, de zorg voor zijn weduwe en de twee kinderen op zich. Er groeide een vertrouwelijke band met Ida en dat leidde in 1919 tot een huwelijk, dat werd gesloten op de kippenboerderij. Het boerenleven leek Richard, na de oorlog en de ellende en schaarste daarna, de beste mogelijkheid om te overleven. Maar zijn vrouw en zijn schoonmoeder, de weduwe Lina Oetker, wisten hem over te halen om het bakpoederbedrijf voort te zetten. Richard deed de kippenboerderij over aan zijn broer en ging in Bielefeld wonen.

Kaselowsky had het in het begin niet makkelijk. Zijn schoonmoeder Lina bemoeide zich met alles wat het bedrijf aanging. Zij had een blind vertrouwen in de boekhouder, die probeerde de lakens uit te delen. Toen bleek dat deze fraude pleegde, werd hij op staande voet ontslagen. De man hing zich nog dezelfde dag op. Het was een barre tijd. Duitsland leed zwaar onder de gevolgen van de verloren oorlog. Er was aan werkelijk alles gebrek, de gierende inflatie maakte de Duitse Mark vrijwel waardeloos, waardoor buitenlandse grondstoffen onbetaalbaar werden. Eind 1923 zag de Duitse regering kans om de mark te stabiliseren en in de jaren daarna herstelde de economie zich en behaalde Oetker weer forse winsten. Als logo voerde Oetker de contouren van een hoofd met als slagzin: ‘Een heller Kopf nimmt Dr. Oetker’, waarbij moet worden aangetekend dat de betekenis van het Duitse ‘heller Kopf’, pienter en verstandig betekent.

De consumenten opzoeken

Het bedrijf mechaniseerde voortdurend en groeide uit tot een grote fabriek, nog altijd gevestigd in Bielefeld. Er werd op allerlei moderne manieren reclame gemaakt. Zo kwamen er Oetker receptenboekjes voor de huisvrouw, maar ook voor kinderen. Gewiekste vertegenwoordigers reisden rond in dr. Oetker-auto’s, er werden baklessen gegeven en in 1927 werd aan de Kurfürstendamm in hartje Berlijn, de eerste ‘Oetker en Persil Schule’, geopend. Huisvrouwen kregen daar onderricht in het gebruik van producten voor bakken en wassen. In 1933 kreeg Hitlers NSDAP de macht. Kaselowsky had sympathie voor de nieuw stroming en voegde zich naar de ontstane situatie. Sluipenderwijs werden Joodse ondernemers uit hun zaken gewerkt. Kaselowsky zag er geen been in om belangen in hun bedrijven over te nemen, zoals bijvoorbeeld de grote schoenenonderneming Salamander. De firma Oetker ging mee in de ideeen over een zuiver Arisch ras met begrippen als ‘Blut und Boden’ en ‘Lebensreform’. Er werden huizen met tuinen voor de werknemers gebouwd en in de fabrieken kwamen makkelijke stoelen en matten tegen de kou. De werknemers konden lid worden van een koor, meedoen aan sportevenementen en jaarlijks was er een uitstapje voor het personeel. De vrouwen konden voor die tijd uitzonderlijk lang met zwangerschapsverlof. Dit alles in verband met het streven naar een volk van gezonde Duitsers. In 1937 werd het bedrijf uitgeroepen tot Duits ‘Modelbedrijf’. Kaselowsky kon zich mooie auto’s en dure renpaarden veroorloven.

200 meisjes voor het bal

Rudolf-August, de kleinzoon van de oprichter van het bedrijf, was de oogappel van grootmoeder Lina. Hij werd door en door verwend. De afspraak was dat hij de zaak zou overnemen zodra hij 27 jaar was, de leeftijd waarop zijn vader was gesneuveld. Toen hij op vijftienjarige leeftijd roodvonk kreeg, werd de familie bevangen door de angst dat de Oetker ‘kroonprins’ hen zou ontvallen. Maar hij herstelde, tot ieders opluchting. Met moeite en veel bijlessen werd hij door het gymnasium gesleept, maar was bij medeleerlingen geliefd vanwege zijn gulheid. Het behalen van het rijbewijs beloonde zijn grootmoeder met een BMW-cabriolet. Na zijn eindexamen ging hij voor een half jaar naar de ‘Reichsarbeitsdienst’, een door de nazi’s opgezette dienst om alle jongeren aan het werk te krijgen. Voor de Olympische Spelen in Berlijn kreeg hij kaartjes. Hij was immers bevriend met de zoon van minister Von Ribbentrop, was stamgast in het mondaine hotel Adlon naast de Brandenburger Poort en reed rond in de nieuwste modellen auto’s. Bij het eindfeest van de Reichsarbeitsdienst regelde hij 200 jonge meisjes uit de Oetkerfabrieken voor het bal. Daarna volgde de militaire dienstplicht, waarbij de jonge Oetker de enige rekruut was met een auto.

Toen de oorlog uitbrak, wist zijn familie hem in de luwte te houden zodat hij niet naar het front hoefde, ook niet nadat hij zich als vrijwilliger had aangemeld bij de Waffen-SS, waar hij het bracht tot Untersturmführer. Hij hield zich meer bezig met de levering van Oetker puddingpoeder aan het leger dan met vechten. Toen hij tijdens de oorlog in Parijs belandde, zag Rudolf-August kans om het beroemde restaurant Maxim te bezoeken, bekend bij iedere Duitser door de operette Die Lustige Witwe van Franz Léhar. Hij trouwde, kreeg een kind, scheidde en hertrouwde en leefde erop los.

Diepvriespizzasucces

Aan dat leventje kwam een eind door een bombardement op 30 september 1944. De villa van Kaselowsky werd geraakt door een voltreffer. Kaselowsky, zijn vrouw, twee dochters en stiefdochter Ursula, die zich hadden verscholen in de kelder, kwamen om. Rudolf-August was op dat moment niet in Bielefeld. Hij overleefde en had plotseling de zorg voor het hele bedrijf op zijn schouders. Na de capitulatie van Duitsland in mei 1945 lag Bielefeld in de Engelse zone. Rudolf-August werd, zoals ieder die een actieve rol had gespeeld in Nazi-Duitsland, opgepakt en in een kamp gestopt. Op een nacht brak een bende wraakzuchtigen, waarschijnlijk Polen, het kamp binnen en ranselde iedere Duitser af, die ze maar te pakken konden krijgen. Rudolf-August werd daarbij dusdanig aan zijn rug verwond, dat hij er nog lang last van had. Na zes maanden werd hij met name dankzij de invloed van zijn grootmoeder weer vrijgelaten. Langzamerhand krabbelde het bedrijf weer op. De beschadigde fabrieken werden hersteld, de productie hervat en Dr. Oetker profiteerde ruimschoots van het Wirtschaftswunder. Eén van de succesvolle nieuwe Oetkerproducten was de diepvries pizza. In de jaren zestig ontstond in Duitsland een beweging van jongeren die zich afzetten tegen het nazi-verleden van hun land, vergelijkbaar met het algehele verzet tegen het gezag in Europa en de Verenigde-Staten, dat uitliep in de opstanden van 1968. Ook het verleden van de firma Dr. Oetker werd aan de kaak gesteld. Maar Rudolf-August Oetker, de leider van het familiebedrijf, weigerde toegang tot de archieven. Pas na zijn dood in 2007 werd besloten om helderheid te verschaffen. Een groep wetenschappers kreeg toegang tot alle papieren. Na een jarenlang onderzoek verscheen in 2013 een zeer uitvoerig rapport en een vuistdik boek: Dr. Oetker und der Nationalsozialismus (Jürgen Finger, Sven Keller en Andreas Wirsching, uitgever C.H. Beck). Men hield zijn hart vast voor de gevolgen, maar al snel bleek dat er geen pizza of zakje bakpoeder minder werd verkocht.