Team Ursula: de Commissie van de geopolitieke kans

Het klimaat redden, de Europese manier van leven verdedigen en de tanden tonen tegen Amerika en China. Maar eerst moet Ursula von der Leyen haar nieuwe Commissie nog door het Europees Parlement geloodst krijgen.

Toen Jean-Claude Juncker vijf jaar geleden zijn Europese Commissie voorstelde, sprak hij over ‘de Commissie van de laatste kans’. ‘Ofwel brengen we de burgers dichter bij Europa, ofwel mislukken we’, orakelde de Luxemburger. Een vluchtelingencrisis, een brexitreferendum en een opstoot van eurosceptische partijen later schuwt ook nieuwbakken Commissievoorzitter Ursula von der Leyen de grote woorden niet. Europa moet de weg tonen aan de rest van de wereld. Over hoeveel kansen de Europese Commissie daarvoor krijgt, werd niet gecommuniceerd.

De Commissie zal grondig moeten aftasten waar de marges van de politieke wil in de lidstaten precies liggen. Von der Leyen heeft haar Eurocommissarissen al gesommeerd om tijdens de eerste helft van de bestuursperiode alle lidstaten te bezoeken. Op die manier wil de Commissie een goed beeld krijgen van de politieke gevoeligheden op nationaal en regionaal niveau.

Voor de nieuwe Europese Commissie op 1 november aan het werk kan, moet het voltallige team nog de goedkeuring van het Europees Parlement krijgen. Om zich van die steun te verzekeren, diende Ursula Von der Leyen bij de samenstelling van haar Commissie rekening te houden met een reeks delicate factoren: nationale belangen, politieke gevoeligheden, het geografisch evenwicht en last but not least: een genderevenwicht.

Uiteindelijk presenteerde Von der Leyen een relatief evenwichtig samengestelde equipe. De nieuwe Commissie bestaat uit een voorzitter, acht vicevoorzitters en achttien gewone Eurocommissarissen. Van de acht vicevoorzitters krijgt een drietal ook de uitvoerende bevoegdheden voor het directoraat- generaal dat ze zullen aansturen. Met Frans Timmermans en Margrethe Vestager kiest Von der Leyen voor de voormalige sociaaldemocratische en liberale Spitzenkandidaat. Dat voormalig Lets premier Valdis Dombrovskis te elfder ure aan het kwartet werd toegevoegd, wordt gezien als een geste richting Oost-Europa, dat er wat de topfuncties betreft eens te meer bekaaid afkwam. 10 van de 27 Eurocommissarissen zijn sociaaldemocraten, 9 Eurocommissarissen komen uit de christendemocratische Europese Volkspartij en 6 uit het liberale Renew Europe, het voormalige ALDE. De Pool Janusz Wojciechowski (Landbouw) behoort tot de Europese Conservatieven en Hervormers, en de Litouwer Virginijus Sinkevicius (Milieu en Oceanen) is een onafhankelijke die aanleunt bij de Groenen.

Bij de invulling van de overige portefeuilles heeft Von der Leyen de Oost- Europese landen, die eerder naast de absolute topjobs grepen, gunstig bedeeld. Vier van de acht vicevoorzitters komen uit het voormalige Oostblok. Polen haalde de felbegeerde portefeuille Landbouw binnen, terwijl Hongarije Nabuurschap en Uitbreiding kreeg, de bevoegdheid waarop premier Viktor Orban vijf jaar geleden al joeg. Dat is een teken van vertrouwen, vindt Florian Trauner, Europakenner aan de Vrije Universiteit Brussel. ‘Von der Leyen wil niet op slechte voet beginnen met de Oost-Europeanen. Het staat vast dat de problemen met Hongarije en Polen over enkele maanden weer naar boven zullen komen. Dan is het slim om op het moment dat het even kan de banden aan te halen.’

Ruggensteun

Bij de keuze van het trio van uitvoerende vice-Commissievoorzitters heeft Von der Leyen rekening gehouden met de uitslag van de Europese parlementsverkiezingen. Waar de EVP en de Partij van Europese Socialisten (PES) voorheen de meerderheid hadden in het Europees Parlement, hebben ze nu ook de liberale Renew Europe-fractie nodig om wetsvoorstellen goedgekeurd te krijgen. Door een soort kernraad van de voornaamste fracties binnen de Commissie te organiseren, hoopt Von der Leyen zich van de nodige politieke ruggensteun te verzekeren. Die informele meerderheid werd overigens ook al weerspiegeld bij het uitdelen van de Europese topjobs, enkele maanden geleden. Ook daar verdeelden de EVP (met Commissievoorzitter Von der Leyen), de PES (met Hoge vertegenwoordiger Josep Borell) en Renew Europe (met voorzitter Charles Michel van de Europese Raad) al het politieke speelveld.

Met het ’triumviraat’ van Dombroskis, Vestager en Timmermans tekent zich ook in de Commissie een sluipende politisering af. Sowieso zal die politisering de besluitvorming bemoeilijken, stelt Steven Blockmans, expert Europese instellingen bij Centre for European Policy Studies. ‘Nu de liberalen erbij komen, zullen er waarschijnlijk politieke package deals gesloten moeten worden om wetgeving door het Europees Parlement te krijgen.’ Blockmans wijst ook op het feit dat Frans Timmermans voormalig PVDA-leider Diederik Samsom tot kabinetschef heeft benoemd. ‘Als uitvoerend vicevoorzitter heeft Timmermans een directoraat-generaal onder zich. Als hij dan nog eens een politicus als kabinetschef kiest, neemt de neiging om beslissingen te politiseren alleen maar toe.’

‘Die politisering dreigt het functioneren van de Europese Commissie te eroderen’, vervolgt Blockmans. ‘Traditioneel vervult die een soort technocratische rol als handhaver van het algemene Europese belang. Als zulke besluiten gepolitiseerd worden, gaat dat eigenlijk in tegen de functie die de Commissie hoort te vervullen. Bovendien heeft de Commissie ook de taak om erop toe te zien dat de lidstaten het Europese beleid implementeren. Als de toepassing daarvan politiek gekleurd wordt, riskeert ze haar autoriteit te verliezen.’

Valse noot

Wat staat er op het programma? Tegen 2030 wil de Commissie de Europese uitstoot met 55 procent reduceren ten opzichte van 1990. Die ambitie zal aanzienlijke investeringen vergen op een moment waarop de economische vooruitzichten niet bijzonder goed zijn. Door de brexit – wanneer die ook moge plaatsvinden – verliest de EU haar op een na grootste economie én een van haar twee kernmachten. Bovendien moet Brussel op zoek naar een positie waarmee het zich kan handhaven in de wereldleiderschapsstrijd tussen de Verenigde Staten en China.

Von der Leyen begon alvast met een valse noot. De portefeuille van Margaritis Schinas, de Griekse Eurocommissaris die in de vorige Commissie optrad als woordvoerder, kreeg bij de voorstelling de nogal cryptische benaming ‘Bescherming van de Europese manier van leven’. Pas in de daaropvolgende persconferentie bleek dat Schinas de portefeuille Migratie had gekregen. Die nogal komieke naamgeving lijkt een knieval voor de antimigratielijn van Viktor Orban. Tegelijk is de omstreden beschrijving een soort troef in de komende onderhandelingen: Von der Leyen kan de naam gewoon weer intrekken en dat verkopen als een toegeving aan het parlement.

Frans Timmermans wordt verantwoordelijk voor een Europese Green Deal. Een ambitieus klimaatplan met huizenhoge investeringen en betere regulering moet de hoeksteen vormen van de nieuwe Commissie. Timmermans zal zijn diplomatieke vaardigheden moeten aanwenden om elke lidstaat rekening te laten houden met de klimaatdoelstellingen. De eerste concrete plannen van het nieuwe beleid moeten honderd dagen na de start van de Commissie op tafel liggen.

Cyberveiligheid

Een andere sleutelpositie is weggelegd voor Sylvie Goulard. De Française wordt onder meer verantwoordelijk voor Interne Markt, Industrie en Technologie. Met die samenhangende bevoegdheden moet Goulard de strategische soevereiniteit van de Europese Unie versterken. De opdrachten zijn niet min: Goulard moet de eenmaking van de digitale Europese markt in goede banen leiden, de Europese cyberveiligheid versterken, gemeenschappelijke standaarden uitwerken voor 5G-netwerken en een strategie ontwerpen voor de toekomst van artificiële intelligentie. Met de aanstelling van Goulard hoopt de Franse president Emmanuel Macron zijn Europese plannen te verwezenlijken: de industriële sector beschermen, de Europese bedrijven steunen en werken aan een volwassen Europees defensiebeleid.

Ook Phil Hogan, voordien verantwoordelijk voor het Europese landbouwbeleid, krijgt met Handel een belangrijke portefeuille. De komende vijf jaar zal de Ier moeten onderhandelen over de toekomstige handelsrelaties met het Verenigd Koninkrijk. Met zijn aanstelling stuurt Von der Leyen een krachtig signaal naar het Verenigd Koninkrijk dat Europa Ierland niet in de steek zal laten tijdens de brexitonderhandelingen. Hogan verweet de Britse regering meermaals dat die de fragiele vrede tussen Ierland en Noord-Ierland in het gevaar brengt. Bovendien zal Sabine Weyand, de voormalige rechterhand van brexitonderhandelaar Michel Barnier, het directoraat-generaal voor Handel leiden. Het was sowieso al veelzeggend dat Von der Leyen bij de voorstelling van haar Commissie het woord brexit niet eens in de mond nam.

Een andere hoofdbreker wordt – eens te meer – de democratische rechtsstaat in bepaalde lidstaten, vooral in Hongarije en Polen. In de Commissie-Juncker was het beleidsdomein Rechtsstatelijkheid volledig in handen van vicevoorzitter Frans Timmermans, die met zijn principiële houding de banbliksems uit het Oosten over zich afriep. De Nederlander wilde evenwel een nieuwe functie met internationaler aanzien en beargumenteerde dat de bescherming van de rechtstaat een Europese en geen persoonlijke strijd moet zijn.

De verantwoordelijkheid is nu opgesplitst onder verschillende Eurocommissarissen: zowel Didier Reynders als de Tsjechische Vera Jourova en de Kroatische Dubravka Suica volgen het ten dele op. Dat doet het vermoeden rijzen dat het aanpakken van balsturige lidstaten geen prioriteit wordt voor deze Commissie. Von der Leyen hoopt in de eerste plaats op toenadering, vermoedt Peter Kreko, politicoloog aan het Political Capital Institute in Boedapest. ‘Het is duidelijk dat het niet de bedoeling is dat dit een twistpunt wordt. Ze snapt dat ze enkel vijanden maakt door andere landen de les te lezen over democratische regels. Ze heeft gezien dat Timmermans geen Commissievoorzitter is geworden door zijn forse uitspraken tegen Polen en Hongarije. Ze schuift de hete aardappel door naar de commissarissen. Al sluit ik niet uit dat ze zich forser opstelt naar het einde van haar voorzitterschap toe.’

Von der Leyen heeft met haar uitgebalanceerde positie punten gescoord in de hoofdsteden. Vooral de Franse president toonde zich in zijn nopjes met de nieuwe samenstelling. Met Charles Michel als voorzitter van de Europese Raad, Christine Lagarde als voorzitter van de Europese Centrale Bank en Sylvie Goulard die het directoraat-generaal van Defensie-industrie onder zich krijgt, lijkt Macron versterkt uit de onderhandelingsoefening te komen. Bovendien liet hij zich eerder al ontvallen dat Von der Leyen – die overigens vloeiend Frans spreekt – zijn idee was.

Europakenner Steven Van Hecke (KU Leuven) is eerder sceptisch over die lezing. ‘Als je, zoals Macron, zo vaak herhaalt dat jij uiteindelijk bepaald hebt dat Von der Leyen Commissievoorzitter is geworden, is het doorgaans niet de volledige waarheid.’ Van Hecke ziet vooral de hand van Angela Merkel in de samenstelling. ‘Niemand lijkt er vandaag nog acht op te slaan dat de Commissievoorzitter een Duitse is. Zolang Merkel bondskanselier is, heeft zij een directe lijn met het Berlaymont, nota bene met iemand die ooit beschouwd werd als haar opvolgster. Alleen heeft Merkel geen pr nodig om dat in de verf te zetten.’

Herschikking

Op 1 november, wanneer de nieuwe Europese Commissie officieel aantreedt, zullen we zien wat er overblijft van deze oefening. Verwacht wordt dat het Europees Parlement bij de hoorzittingen zijn tanden zal laten zien. De voordracht van de Hongaar Laszlo Trocsanyi, die als justitieminister in eigen land een van de architecten was van de afbouw van de liberale democratie en die nu de portefeuille van Uitbreiding en Nabuurschap bedeeld krijgt, zal naar alle waarschijnlijkheid gecontesteerd worden. Het lijkt nu al een uitgemaakte zaak dat Von der Leyen haar Commissie zal moeten herschikken. Des te meer omdat de Duitse bij haar eigen vertrouwensstemming slechts 383 stemmen behaalde, nauwelijks negen stemmen meer dan de vereiste 374. Ter vergelijking: Jean-Claude Juncker kreeg vijf jaar geleden 422 stemmen achter zijn naam. Steven Van Hecke vermoedt dat die kwetsbaarheid zijn sporen zal nalaten. ‘Von der Leyen zal toegevingen moeten doen aan het Europees Parlement. Ze heeft niet de ruimte om te veel tegen de schenen te schoppen.’