‘EU moet nu zeker Turkije niet wegduwen maar momentum aangrijpen’

De tegenstanders van EU-lidmaatschap voor Turkije maken een belangrijke fout. In plaats van Turkije verder weg te duwen, moeten we dit momentum aangrijpen en aan de kant staan van wie vreedzaam protesteert voor meer rechten en vrijheid.

Na 11 jaar onafgebroken bestuur kunnen premier Recep Erdogan en zijn liberaal-conservatieve AK-partij fraaie adelbrieven voorleggen: het BBP verdrievoudigde, de middenklasse was nog nooit zo groot en welvarend, Turkije moderniseert met een rotvaart, de militairen zitten in hun kazernes, het vredesproces met de Koerden lijkt (eindelijk) op het goede pad en Barack Obama hangt regelmatig aan de telefoon als er in de regio diplomatieke actie nodig is. Desalniettemin explodeerde vorige week een bescheiden protestactie ter vrijwaring van het Geziparkje nabij Istanbuls Taksimplein in een massaal volksprotest dat zich al snel over het hele land verspreidde.

Er verschenen al talrijke artikels die de diepere oorzaken van het protest trachtten bloot te leggen. Het gaat meestal over de arrogante en schofferende stijl van premier Erdogan, de toenemende bemoeizucht van de regering bij het inrichten van het dagelijks leven, de top-down neoliberale invulling van de stedelijke ruimte, en niet in het minst het gebrek aan vrijheid van meningsuiting, persvrijheid en respect voor minderheden. Het is daarbij erg opmerkelijk dat geen enkele demonstrant het leger oproept om in te grijpen – zoals al te vaak gebeurde in de Turkse geschiedenis. De protesten gaan dus duidelijk verder dan de belegen tegenstelling tussen Kemalisten en islamisten en draaien rond het opeisen van meer tolerantie, vrijheid en democratie.

Er zal inderdaad nog heel wat water door de Bosporus vloeien eer Turkije zich tot een volwaardige, open, pluralistische en democratische rechtsstaat heeft ontwikkeld, klaar voor EU-lidmaatschap. De Turkse regering – en de premier niet in het minst – geeft ondertussen munitie ten overschot aan de tegenstanders van het Turkse EU-lidmaatschap die – in hun officieel discours althans – de nadruk leggen op het gebrek aan vrijheid van meningsuiting, persvrijheid en democratische participatie.

Uiteraard veroordelen we als sociaaldemocraten in de sterkste bewoordingen het gewelddadige en brute optreden van de politie tegen de vreedzame demonstranten. We vragen een onderzoek naar het excessieve geweld en gerechtelijke verantwoording voor zij die het pleegden of er bevel toe gaven. We roepen premier Erdogan op de dialoog aan te gaan en respect te tonen voor de diversiteit die de Turkse samenleving kenmerkt.

Toch maken de tegenstanders van EU-lidmaatschap een belangrijke fout. In plaats van Turkije verder weg te duwen, moeten we dit momentum aangrijpen en aan de kant staan van wie vreedzaam protesteert voor meer rechten en vrijheid. We moeten meer dan ooit ijveren voor hervormingen die op korte termijn de hele Turkse bevolking ten goede komen en het toetredingsproces op lange termijn mogelijk maken. De protesten bewijzen net dat de inwoners van de EU en de Turkse bevolking dezelfde bezorgdheden delen.

Wat is nu de opdracht van de EU? Laat het duidelijk zijn: de actuele situatie moet niet, zal niet en kan zelfs niet door de EU worden opgelost. Alle betrokken partijen in Turkije, met al hun tegenstellingen, zullen in eerste instantie zelf naar oplossingen moeten zoeken. Ik heb er echter goede hoop op dat een moderne, pluralistische burgerbeweging, die traditionele grenzen van klasse, religie en etniciteit overstijgt, in Turkije eindelijk tot wasdom kan komen. De uitdaging in Turkije bestaat er nu in om die energie te kanaliseren in een effectieve oppositiebeweging zodat de eisen van de protestanten niet escaleren, of verzanden in interne ruzies. Alleen dan kunnen de protesten positieve verandering teweegbrengen.

Want wat de protestanten Erdogan en zijn partij ook verwijten, het gebrek aan politieke vertegenwoordiging – die op tijd de druk van de ketel had kunnen halen – is een probleem dat het hele politieke spectrum in Turkije kenmerkt. Een gezonde, functionerende democratie steunt altijd op minstens twee partijen die verschillende sociale groepen vertegenwoordigen en een andere maatschappijvisie uitdragen. Erdogan kan zijn eigen letterlijke versie van the winner takes it all uitspelen omdat een geloofwaardige oppositie al tien jaar uitblinkt in afwezigheid. Ook onze zusterpartij, de Republikeinse Volkspartij, zou er goed aan doen eens in de spiegel te kijken. Juridische drempels wegwerken, zoals een kiesdrempel van 10% , zou ook al een belangrijke stap zijn.

Wat de EU wél kan doen, is deze ontwikkeling steunen door respect te eisen voor de democratie en de rechtsstaat in Turkije. Onze belangrijkste hefboom is het uit het slop halen van de toetredingsonderhandelingen: we kunnen gebruik maken van de hoofdstukken over fundamentele rechten en vrijheden om druk uit te oefenen en zo meteen ook de protestanten te ondersteunen in hun eisen. Het is net omdat sommige Europese regeringen op de rem gingen staan dat ook in Turkije het hervormingsproces slabakte. De EU kan evenwel alleen maar zijn rol spelen als het zelf de rangen sluit en zich eensgezind opstelt tegenover Turkije.

Het zou daarbij helpen als de EU ook in haar eigen rangen grote schoonmaak houdt. Dat would-be dictators zoals de Hongaarse premier Viktor Orban binnen de Unie hun gang kunnen gaan, is dodelijk voor onze geloofwaardigheid.

Dat een Turkse toetreding nog toekomstmuziek is, is duidelijk. Dat de AKP in die gesprekken een partner kan zijn, is niet ondenkbaar. De AKP blijft een democratisch verkozen partij en heeft Turkije mee op het pad naar lidmaatschap gezet. Het is evenmin ondenkbaar dat de mensen rond een gehavende Erdogan weleens de rekening kunnen maken, mocht Turkije verder vervreemden van de Europese Unie als gevolg van zijn autocratische en polariserende stijl. Erdogan zal er overigens niet aan kunnen ontsnappen om rekening te houden met het massale volksprotest, wil hij zijn ambities voor het presidentschap in 2014 waarmaken.

Saïd El Khadraoui