Documentaire fotografie of meer? Belgische fotografen in BOZAR

De Brusselse BOZAR is er in geslaagd om de fotomusea van Antwerpen en, Charleroi te laten samenwerken voor een project dat om Belgische fotografen gaat. Dertien van hen, en niet de minsten, werden uitgekozen om werk te tonen dat past in het thema over documentaire fotografie met een artistieke inslag. “Achter het documentaire” wil dus verder gaan dan het weergeven van de loutere realiteit. De surplus moet een ondergelegen artistiek discours zijn. Maar is dat altijd wel zo?

Frank van Haecke, verantwoordelijk voor de fototentoonstellingen in BOZAR, heeft het initiatief genomen om de musea van Antwerpen en Charleroi samen aan het werk te zetten. Brussel als trefpunt voor twee belangrijke instituten die veel te weinig samenwerken. De huidige tentoonstelling kreeg de Engelse titel “Beyond the Document” en, zegt Van Haecke, er werd lang gepalaverd om een exacte benaming te vinden voor wat ons voor ogen stond. Namelijk een overzicht van documentaire fotografie die de loutere realiteit overstijgt tot ze kunstfotografie wordt. Dus werd het “Achter het Document” in het Engels omdat het woord “beyond” gevoelsmatig meer kan betekenen dan gewoon “achter”. Daar valt wat voor te zeggen, althans in theorie. En nu de praktijk. Er werden dertien fotografen gekozen uit Brussel en de beide landsgedeelten die in hun werk ‘creatieve beeldvorming” voorop stellen. Wat dat nu precies betekent vanuit de oorspronkelijke bedoeling van de fotografen zelf is interpretatief. Het lijkt er op dat een sierlijke haak werd gezocht om een thema aan op te hangen dat ook onder een andere noemer had kunnen fungeren. De onbeantwoorde vraag is of de fotografen zelf, bij het uitwerken van hun project destijds, die dualiteit tussen document en kunst voor ogen hadden. Vanzelfsprekend hebben zij getracht een nuchtere werkelijkheid zo correct mogelijk weer te geven met als toemaatje een persoonlijke interpretatie. Als dan later blijkt dat hun beelden tevens een artistieke meerwaarde scheppen, dan is dat een cadeau van de fotograaf aan de toeschouwer. Maar op deze tentoonstelling wil men die dieper laten kijken met aandacht voor “het metaforische, abstracte, conceptuele, onzichtbare”, termen die een link willen leggen met superieure bedoelingen voor het documentaire karakter van de getoonde foto’s. Dat is uiteraard een postinterpretatie.

De uitgezochte dertien fotografen zijn stuk voor stuk intelligente vaklui die niet uitsluitend hun ambacht volkomen beheersen en misschien wel meer willen laten zien dan wat er te zien is. In sommige gevallen werken zij bewust subjectief, interpreteren zij toestanden of gebeurtenissen. Zelfs bewust gekozen esthetische beelden kunnen een referentiekader worden voor een diepere betekenis (Bert Danckaert, Herman van den Boom, Karin Borghouts). Een landschap gefotografeerd met een “caravana obscura” ontwikkelt een beeld dat door de lange belichtingstijd een gewijzigde perceptie weergeeft. Wat men ziet heeft zich gedurende vele minuten afgespeeld om in een finaal resultaat te resulteren dat met de feitelijkheid van één moment van kijken vervreemd is. (Felten-Massinger). Gilbert Fastenaekens werkt al jaren aan een project over Brussel. Hij presenteert zijn foto’s in dubbele pagina’s van een boek en daarvan maakt hij opnieuw een opname waarin de vouw van het blad en de schaduwen van het kaft duidelijk zichtbaar zijn. De stedelijke omgeving als een open boek. Herman van den Boom ontvlucht de stad en zoekt in landelijke omgevingen woningen met omringende aanplantingen die nette burgers als een vreemd arcadië hebben herschapen. De realiteit overstemt de verbeelding. Lara Dhondt bouwt een illusie op door schijnbaar verwaarloosde stads- en natuurbeelden te regisseren. Het toeval wordt door haarzelf gecreëerd met als gevolg een dubbelzinnig resultaat. De realiteit is een andere dan we vermoeden. Hetzelfde resultaat maar met een ander thema vinden we bij Arno Roncada die de fictie en de non-fictie in elkaar laat grijpen. We kennen, via de media, het drama dat zich afspeelt aan de grens van de Verenigde Staten en Mexico waar vluchtelingen ten alle prijze trachten het ene land ui en het andere in te komen. De fotograaf heeft die situatie fictief in geregisseerde beelden opgenomen en de niets vermoedende toeschouwer in de waan van de realiteit gelaten. De reportages van Nick Hannes in Rusland en die van Jan Kempenaers in België, Japan of Oost Europa zijn reflecties op actuele toestanden (Hannes) en bedenkingen bij monumenten of woningblokken die als megalomane sculpturen het landschap of het stadsbeeld bepalen (Kempenaers). Het zijn maar enkele voorbeelden waaruit we kunnen concluderen dat het wat geforceerde opzet van de tentoonstelling soms afwijkt van de oorspronkelijke bedoeling van de fotografen.

Het was natuurlijk verleidelijk een thema te kiezen om een aantal gekwalificeerde Belgische fotografen samen te tonen. Zonder gemeenschappelijke noemer blijft zo’n opzet voor het publiek misschien te vrijblijvend. Daar valt begrip voor op te brengen vanuit het standpunt van de initiatiefnemers. Maar men mag het ook niet te ver gaan zoeken en de samenstelling moet helder blijven. Dat is hier niet helemaal het geval.

Een ander probleem is de keuze van de expositieruimte. Die bevindt zich, moeilijk te vinden, in een lager gelegen ruimte die, volgens de directeur-generaal van BOZAR, Paul Dujardin, de zogenaamde “Salles Noir et Blanc” was die Victor Horta destijds ontwierp voor fototentoonstellingen. Hij legde daarvoor een intiem circuit aan dat vandaag, met een totaal andere soort fotografie, helemaal niet meer voldoet aan de eisen. Men heeft de huidige expositie haast in de ruimte moeten “wringen”. De foto’s hangen te dicht bij elkaar, er is onvoldoende afstand om grotere formaten optimaal te kunnen bekijken en de belichting laat te wensen over. Gelukkig is er het mooi uitgegeven boek/catalogus waarin men, terug thuis gekomen, van het mooi afgedrukte fotomateriaal kan nagenieten.

Ludo Bekkers

Tentoonstelling “Byond the Document”, Brussel, BOZAR nog tot 25 september.