De Vlaamse milieudossiers: ‘Vlaanderen parkeert de rechtsstaat eventjes aan de kant’

Beleidsmakers en ondernemers klagen steen en been: ‘Telkens als we projecten in de steigers zetten, zijn er wel burgers die verzet aantekenen.’ De vraag is: houden ze bij die projecten zélf consequent rekening met de rechtsregels? Aan de hand van vijf recente milieudossiers maakt Knack de balans op.

Plastic wegwerpzakjes zijn een ramp voor het milieu. Ze kunnen als zwerfvuil in de oceaan eindigen, waar plastic een drama is voor het leven. Terwijl Afrikaanse landen ze zonder veel omhaal verbieden, slaagt Vlaanderen daar niet in. Het totaalverbod dat de Vlaamse minister van Omgeving, Natuur en Landbouw Joke Schauvliege (CD&V) in februari aankondigde, werd begin deze maand gekelderd door coalitiepartner Open VLD. Die neemt, zei viceminister-president Bart Tommelein, ‘liever maatregelen samen met de sector’. Onze regio wordt binnenkort de enige in ons land waar je nog wegwerpzakjes kunt krijgen.

Het was niet Schauvlieges eerste nederlaag. In mei besliste de Vlaamse regering om haar boskaart in te trekken. De administratie van de minister had onnauwkeurig werk geleverd, waardoor te veel burgers hun bouwgrond in bos omgetoverd zagen. En de invoering van haar omgevingsvergunning, een combinatie van de vroegere bouw- en milieuvergunning, is uitgesteld tot 2018 door softwareproblemen.

Volgens de minister is ‘geschipper’ een nuttige strategie om uiteenlopende belangen te verzoenen. Maar als het over ruimtelijke ordening gaat, verzanden meer en meer dossiers in juridische wanorde. Eindeloos slepen de procedures aan. Soms lijkt het wel de bedoeling dat een beslissing uitblijft. En soms bekruipt je het gevoel dat er ten voordele van deze of gene wordt opgetreden. Mag het dan nog verbazen dat mondige burgers verzet aantekenen?

Rond het Limburgse Essersbos is een symbooldossier gegroeid. Het transportbedrijf Essers wil een beschermd bos van bijna 2 hectare kappen om te kunnen uitbreiden. Hoewel er ruimte is op bestaande bedrijventerreinen in de omgeving, houdt Essers voet bij stuk: het wil één geheel blijven. De zogenoemde ‘verloren natuurwaarden’ zou het bedrijf compenseren door elders 10 hectare natuur aan te leggen. Daardoor zou er meer natuur bij komen dan er verloren gaat. Geen vuiltje aan de lucht, toch?

Helaas wel.

Begin 2007 ontving Essers het planologische attest voor zijn eerste uitbreiding. Het bedrijf beloofde toen plechtig: ‘Het zal bij één uitbreiding blijven, en we zullen de verloren natuur compenseren.’ Dat wilde Essers nota bene doen door het bos op te waarderen dat het vandaag viseert.

In 2014 kwam Essers op zijn belofte terug: het vroeg een tweede uitbreiding aan. In de winter van 2016-2017 kreeg het daartoe de vergunningen, onder meer van de administratie van Joke Schauvliege. Maar er kwamen ook schorsingsverzoeken van milieuverenigingen. Die mondden op 4 juli uit in een arrest van de Raad van State. Dat schorst het gewestelijke ruimtelijke uitvoeringsplan (GRUP) dat de uitbreiding mogelijk moest maken.

Het arrest is vernietigend voor de planners. Vanaf het begin beschouwden zij, zo stelt het, de kap van het bestaande bos als een ‘verworven gegeven’. Ze hielden geen rekening met de gevolgen ervan. Ze wilden gewoon nieuwe natuur creëren en de oude vernietigen.

Dat staat haaks op de Europese regelgeving. Die zegt dat je eerst moet vermijden dat er beschermde natuur verdwijnt. Pas in uitzonderlijke omstandigheden mag je vernietigen en compenseren. Houden wat je hebt, is belangrijker dan vervangen. Dat argument werd ook gebruikt in het dossier rond het GRUP Afbakening Zeehavengebied Antwerpen. Daardoor mag die haven niet meer uitbreiden op de linkeroever van de Schelde en is het spookdorp Doel officieel weer woongebied. Als het Europese natuurbeschermingsrecht moet worden toegepast, lijkt de Vlaamse regering hardleers.

Het arrest van de Raad van State, zo zeggen analisten, is ook belangrijk omdat het rekening houdt met eerdere aantastingen van de natuur. Om het badinerend te zeggen: je kunt een gebied niet zomaar in stukjes knippen, en vervolgens beweren dat een project in één van die stukjes geen significant effect op de natuur heeft. Belangrijk is ook dat je geen rechten kunt putten uit een onwettige uitgangssituatie, zoals het niet-uitvoeren van compensaties.

In Neerijse ageert een buurtcomité tegen de overlast die de nv De Kock, uitbater van een zandgroeve, veroorzaakt. Het bedrijf laat onder meer vrachtwagens door de gemeente denderen. Sinds 2009 heeft Joke Schauvliege het vier keer een milieuvergunning gegeven, telkens nadat ze overwegend gunstige adviezen van de bevoegde administraties had gekregen. Vier keer heeft de Raad van State die vergunning vernietigd, omdat de activiteiten van De Kock onverenigbaar met een leefbare woonomgeving zijn.

De laatste keer legde de Raad de overheid zelfs een dwangsom op van 15.000 euro per dag dat De Kock de groeve nog uitbaatte. Op 31 januari van dit jaar moest De Kock zijn activiteiten stoppen, in afwachting van een nieuwe beslissing. Die moest ten laatste op 8 mei volgen, en inderdaad: die dag kwam er voor de vijfde keer een vergunning.

Vier buurtbewoners hebben ondertussen een schadeclaim van 150.000 euro boven hun hoofd hangen – ‘pure intimidatie’, zeggen ze daarover. Maar de carrousel blijft draaien: de bewoners vechten ook de nieuwe vergunning aan bij de Raad van State.

En dan is er de nv Hens in Brasschaat, een zandwinner die zich tot verwerker van bouw- en sloopafval verpopte. Ook in dit dossier heeft de Raad van State de vergunning voor het bedrijf vernietigd op vraag van een buurtcomité, omdat je in een ‘ontginningsgebied met nabestemming landbouw’ geen industriële activiteiten mag ontplooien. Burgemeester Koen Verberck (N-VA) van Brasschaat, plaatsvervanger van minister van Binnenlandse Zaken Jan Jambon, weigerde die beslissing uit te voeren, tot een rechter op vraag van het buurtcomité een dwangsom oplegde per dag dat het arrest niet werd nageleefd.

Op 4 juli werd in de commissie Ruimtelijke Ordening van het Vlaams Parlement een ‘verzameldecreet’ besproken om een aantal punten uit te klaren. Parlementslid Ingrid Pira (Groen) schrok zich een hoedje toen ze een amendement van de regeringspartijen (N-VA, CD&V en Open VLD) te zien kreeg: het leek op maat van Hens geschreven. Het stipuleert dat bedrijven die delfstoffen winnen ook andere, weliswaar tijdelijke activiteiten mogen hebben.

Pira is verontwaardigd: ‘Dit is plat dienstbetoon van het Vlaams Parlement aan een gemeente die weet hoe ze moet lobbyen. In te veel dossiers mondt de strijd tegen een onwettige milieuvergunning voor slecht ingeplante, ongewenste en vervuilende bedrijven uit in een procedureslag. Daar wordt niemand beter van. Het kan niet de bedoeling zijn dat zulke beslissingen afhangen van hoe wakker de burger is, of hoe lobbygevoelig het beleid.’

Op vraag van Pira worden de amendementen voorgelegd aan de Strategische Adviesraad Ruimtelijke Ordening en de Raad van State. Het decreet is in ieder geval over de zomer heen getild. Hens wil op zijn huidige terrein actief blijven, maar zou zijn activiteiten aanpassen.

Al 15 jaar broedt de Vlaamse overheid op plannen om de Leie tussen Deinze en Wervik over een afstand van 45 kilometer aan te passen, zodat er grotere containerschepen over kunnen varen. De rivier moet worden uitgediept; bruggen en sluizen moeten worden verhoogd en verlengd. Het project wordt deels gesubsidieerd door de Europese Commissie en moet daarom voldoen aan de Europese wetgeving. Rivierherstel is aan de orde: van de riviervallei die landbouwgrond is geworden moet 500 hectare tegen 2027 als natuur worden hersteld, en afgesloten meanders moeten weer met de Leie worden verbonden. Dat is niet alleen een compensatie voor wat bij het project verloren zal gaan. Het maakt ook goed wat verloren is gegaan toen de Leie voor de scheepvaart in een betonnen keurslijf werd gewrongen.

Maar er is een kink in de kabel gekomen. In 2014 stelde Joke Schauvliege vast dat er, om de natuur te herstellen, landbouwgrond moet worden opgeofferd. Ze ging op de rem staan: zeker voor haar eigen Oost-Vlaamse kieskring ondertekent ze geen onteigeningsbesluiten meer. Vandaag luidt het dat er nog maar 300 in plaats van de vastgelegde 500 hectare natuur bij zou komen. Dat brengt een juridische mallemolen dichtbij. De minister moet zich daarvan bewust zijn. Haar administratie heeft al meermaals juridisch advies gevraagd, en de conclusie is steevast: ‘Het kan niet.’

In 2016 kwam daarbovenop een ‘actualisatiestudie’, die amper publiek werd gemaakt. Herman Nachtergaele van Natuurpunt kon er (deels) inzage in krijgen door zich op de openbaarheid van bestuur te beroepen. In de studie is er ineens sprake van extra passeerstroken voor schepen op de Leie. Van zwaaikommen, waar ze kunnen draaien. Van bochtverbredingen, waarvoor nog meer natuur moet opgeofferd. En de lengte van de aan te leggen natuurvriendelijke oevers is met 15 kilometer verminderd. Er is ook geopperd dat het natuurherstel zou worden uitgesteld tot 2037. Dat is hetzelfde als: het project op de lange baan schuiven.

‘Natuurherstel is geen randvoorwaarde van het project. Het is een integraal onderdeel ervan’, zegt Herman Nachtergaele. ‘De tijden zijn ook veranderd sinds de eerste plannen. De opties voor de binnenvaart verschillen vandaag. Er zijn vergelijkbare plannen in de maak voor de bovenloop van de Schelde. Je hebt de klimaatverandering, waardoor het peil van de Leie soms al zo laag is dat varen onmogelijk dreigt te worden. En Frankrijk, dat met het Canal du Nord een project moet verzekeren dat op de vernieuwde Leie aansluit, gaat sinds het aantreden van zijn nieuwe regering op de rem staan. Dat plaatst vraagtekens bij de uitbreiding van de Leie.’

Nachtergaele: ‘Het natuurherstel blijft hoe dan ook een plicht van de Vlaamse regering: de Europese kaderrichtlijn Water legt een ecologisch herstelbeleid op voor de Leie en zijn vallei.’

Het geactualiseerde project zou voor deze zomervakantie door de Vlaamse regering worden geloodst. De N-VA heeft het afgeblokt, omdat het op ‘juridisch drijfzand’ rust. Nachtergaele: ‘Als de plannen inderdaad desastreus worden bijgesteld én we geen harde garanties over het natuurherstel krijgen, trekken we naar de rechtbank en dienen we een klacht in bij de Europese Commissie’, bevestigt Nachtergaele. ‘Dan zijn we vertrokken voor een jarenlange juridische strijd.’

De stad Dendermonde wil een nieuwe gevangenis vlak bij het gerechtsgebouw. Daarvoor moet er een nieuwe weg komen, met een brug over de Dender. De planners waren vergeten dat die rivier onderdeel van een beschermd landschap is. Het actiecomité Raldes, dat al sinds 1994 ijvert om de deels gedempte Dender weer helemaal open te maken, verzet zich tegen de plannen. Alle pogingen van de stad om het project gerealiseerd te krijgen, zijn tot dusver voor de Raad voor Vergunningsbetwistingen gestrand.

In een lange aangetekende brief die het actiecomité op 19 mei naar het college van burgemeester en schepenen stuurde, somde het de vele manoeuvres van de stad op: ‘Manipulatie van het alternatievenonderzoek en van adviezen; liegen voor de rechtbank over het bestaan van een bouwvergunning voor de gevangenis, zodat er nu een overbodige weg ligt; de Raad van State tevergeefs buitenspel proberen te zetten; en nu de gedeeltelijke opheffing van de rangschikking als landschap van het Dendermondse culturele erfgoed bij uitstek, dat beschermd is vanwege zijn nationale belang.’

De stad wil het beschermingsbesluit inderdaad deels opheffen, ondanks een vernietigend advies van de Vlaamse Commissie voor Onroerend Erfgoed. De demarche wordt al aangevochten bij de Raad van State. Actievoerder Johan De Mol: ‘Het illustreert het failliet van het Vlaamse beleid. Eerst worden in achterkamers beslissingen genomen en contracten afgesloten. Vervolgens worden milieueffectenonderzoek en adviezen gemanipuleerd, wordt ad-hocwetgeving gefabriceerd, en wordt de rechtsstaat eventjes aan de kant geparkeerd.’

De Mol: ‘Telkens weer hoor je over de kloof tussen de burger en de politiek en over het failliet van het politieke establishment. Welnu, dossiers als dit zijn daar de rechtstreekse aanleiding voor.’